محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون یک مکان تاریخی و باستان‌شناسی مربوط به دوره‌های گوناگون تاریخی پیش از اسلام، پس از اسلام و همچنین دوره پیشاتاریخی است. محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون در دامنه کوه بیستون در شهر بیستون و در کنار راه باستانی و کهن کرمانشاه به همدان جای گرفته‌است.

دلیل آن که همه این آثار در یک جای قرار داشته این بوده است که این محل بدون تردید از مکان های مقدس ایرانی شناخته می شده زیرا آب مظهر پاکی و روشنانی فراوان از دل کوه بیستون به بیرون روان است و داریوش بزرگ هم به دلیل اهمیت موقعیت کرمانشاه و کوه های صخره ای آن و آثار بزرگ نیاکان آریایی اش این مکان را برای کتیبه ارزشمند بیستون انتخاب نموده است.

بیشینه:

کوه بیستون در کنارهٔ یک راه باستانی پر رفت‌وآمد قرار داشته و این راه، مسیر محل عبور کاروان‌ها همچنین نظامیان از شهرهای بابل و بغداد به سوی کوه‌های زاگرس و اکباتان بوده‌است. این خود از مهم‌ترین عوامل گیرایی این منطقه برای نمایاندن قدرت پادشاهان ایران بوده‌است.

بیستون کجاست؟

بیستون، مجموعه ای تاریخی در فاصله حدود ۳۰ کیلومتری شرق کرمانشاه است که یکی از معتبر ترین آثار باستانی جهان می باشد. این مجموعه و مناظر طبیعی آن در سال ۲۰۰۶ میلادی توسط سازمان یونسکو در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شد.

بیستون کرمانشاه کوهی که همواره مورد توجه افراد در قرون گذشته بوده است امروزه نیز از مهم ترین جاذبه های گردشگری استان کرمانشاه می باشد و از جهات بسیاری برای این استان و مردم تمامی ایران و جهان حائز اهمیت است. این کوه از نظر ورزشی از اهمیت بالایی برخوردار است چرا که بیستون کرمانشاه هفتمین صخره مرتفع جهان را در خود قرار داده است. آب و هوای مساعد و پیشینه تاریخی و ادیانی که در این شهر وجود داشته اند نیز بر محبوبیت و شهرت بیستون کرمانشاه افزوده اند و این شهر را برای بسیاری از هموطنان و گردشگران خارجی به عنوان مقصدی برای سفرهایشان پررنگ کرده اند.

نامگذاری بیستون:

نام بیستون از واژه بغستان به معنی جایگاه خدایان می‌آید. احتمالاً نام باستانی آن باگاستانا (بغستان) بوده‌است. بیستون در اصل و در آغاز «بغستان» نام داشته‌است؛ که از دو واژهٔ «بغ» به معنی خدا و «ستان» که پسوند مکان به معنی جایگاه و سرزمین است تشکیل شده‌است و روی هم به معنی «جایگاه خدایان» بوده‌است. (واژهٔ بغ به معنی خدا، امروز نیز در نام شهر بغداد هست که نامی فارسی و به معنی خداداد است)

نخستین اشاره به این جایگاه در کتاب دیودوروس سیکولوس بود که در آن بخشی از نوشته‌های کتزیاس یونانی دربارهٔ بیستون آورده شده‌است. در این اشاره سنگنبشته بیستون کنده شده به دست سمیرامیس ملکه اسطوره‌ای آشوری معرفی شده و بیستون را (Bagastanon oros) معرفی کرده‌است. در آن اشاره به بیستون آورده شده بود که کوه بیستون به اهورامزدا پیشکش شده‌است.

واژه بیستون در زبان پهلوی «بَهیستان» و سپس «بَهیستون» شد. این واژه در سده‌های نخست اسلامی «بهستون» و امروزه بیستون خوانده می‌شود. یادآوری می‌گردد شکل واژه‌ای که امروزه «بی ستون» به معنی «بدون ستون» گفته می‌شود، از گویش‌های محاوره‌ای بوده و فاقد اعتبار است.

آثار مهم در بیستون:

از خصوصیات بارز منطقه بیستون وجود چندین اثر تاریخی و دیدنی دیگر در حواشی آن است که از معروف ترین آنها :۱- غار شکاچیان، ۲-مر خریل، ۳-مر تاریک، ۴-مر آفتاب، ۵–مر دودر، ۶–تپه نادری، ۷–سراب بیستون، ۸–جاده حاشیه سراب، ۹–بقایای گورستان قدیمی، ۱۰–دژ تاریخی مدفون، ۱۱–نیایشگاه شانشاهان ماد، ۱۲–نقش برجسته داریوش بزرگ، ۱۳– مجسمه هرکول، ۱۴–نقش برجسته میتریدات دوم شاهنشاه اشکانی، ۱۵–نقش برجسته گودرز، ۱۶–سنگ بلاش، ۱۷–پرستشگاه شاهنشاهان پارتی، ۱۸–بقایای شهر باستانی هخامنشیان و پارتیان، ۱۹–بقایای بناهای ساسانی، ۲۰–کتیبه فرهاد کوه کن، ۲۱–بقایای پل ساسانی، ۲۲–بقایای سد ساسانی، ۲۳–سنگ های تراشیده ساسانیان، ۲۴–کاروانسرای ایلخانی، ۲۵–بناهای ایلخانی، ۲۶–کاروانسرا های صفوی، ۲۷–وقف نامه شیخ علیخان زنگنه، ۲۸– پل بیستون و آثار پراکنده دیگری در بیستون قرار دارد.

دلیل آن که همه این آثار در یک جای قرار داشته این بوده است که این محل بدون تردید از مکان های مقدس ایرانی شناخته می شده زیرا آب مظهر پاکی و روشنانی فراوان از دل کوه بیستون به بیرون روان است و داریوش بزرگ هم به دلیل اهمیت موقعیت کرمانشاه و کوه های صخره ای آن و آثار بزرگ نیاکان آریایی اش این مکان را برای کتیبه ارزشمند بیستون انتخاب نموده است.

کوه بیستون کرمانشاه شگفتی‌های مهیجی از تاریخ و قدرت دوره‌های پادشاهی ایران را به خوبی بیان می‌کند و راز و رمزهای جذاب باستانی بسیاری را در دل خود نهفته است.

مهمترین آثار بیستون:

کتیبه بیستون:
کتیبه داریوش پر اهمیت‌ترین و معتبرترین کتیبه‌ای می‌باشد که تاکنون در جهان شناسایی شده و این اثر ارزشمند به عنوان یکی از میراث فرهنگی بشری از سوی سازمان یونسکو به رسمیت شناخته شده و ثبت جهانی شده است. در سال ۵۲۲ قبل از میلاد داریوش کبیر نقشی از خود، فروهر، دو تن از بزرگان پارسی، گومات مغ و نه تن از شاهان مغلوب را بر دیاره‌ی کوه بیستون کرمانشاه حک می‌کند. و علاوه بر این نقش فرامین و اندرزهای خود را به صورت کتیبه‌ای بر دل کوه بیستون حجاری می‌کند.

داریوش شاه در این کتیبه شرح فتوحات خود را به خط میخی و به سه زبان پارسی باستان، عیلامی و بابلی بر دل سنگ نگاشته است. عظمت این کتیبه به گونه‌ای است که فقط زبان پارسی باستان آن دارای ۴۱۴ سطر می‌باشد. در این کتیبه داریوش شاه علاوه بر شرح فتوحات خود از اهورا مزدا خدای نیکی بسیار یاد کرده و انسان‌ها را به راست گفتاری و نیک کرداری دعوت کرده است. در ادامه ترجمه چند جمله از این کتیبه را برای شما آورده‌ایم:تو که از این پس شاه خواهی بود، خود را قویاً از دروغ بپایی اگر چنان فکر کنی کشور من در امان باشد. مردی که دروغ گو باشد او را سخت کیفر ده.ستون پنج بند شش: داریوش شاه گوید آن که اهورا مزدا را به پرستو چه زنده چه مرده، برکت از آن او خواهد بود.

 

کاخ بیستون:

کاخ بیستون یک کاخ ویران شده ساسانی است که در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون قرار دارد. این کاخ ناتمام ساسانی از سال ۱۳۵۵ خورشیدی تا کنون به‌صورت پیاپی مورد کاوش باستان‌شناسی واقع شده‌است. تاکنون شش بار کاوش باستان‌شناسی انجام شده‌است. کاوشگران در این شش فصل حفاری به اطلاعات نسبتاً خوبی دست یافته‌اند. براساس اطلاعات به‌دست آمده، این منطقه در دوران ساسانی در حال تبدیل شدن به یک کاخ بود که به دلایلی، ناتمام باقی ماند و در دوره‌های بعد به کاروانسرا تبدیل شد که این کاروانسرا نیز بر اثر یک زلزله کاملاً ویران شد. بعدها در دورهٔ قاجار، روستایی روی آن ساخته شد. در نهایت نیز در سال ۱۳۵۴ خورشیدی حدود ۲۷۰ خانه‌ای که روی این محوطه تاریخی ساخته شده بود، تملک و عملیات کاوش آغاز شد.

فرهاد تراش:

در دامنه‌ی کوه بیستون کرمانشاه، اثری تاریخ قرار دارد که در دل خود هزاران معما و روایت را پنهان کرده است. دیوار بزرگی که در این منطقه وجود دارد، با نام‌های فرهاد تراش، فراتاش و تخت فرهاد در بین مردم شناخته شده است. داستان‌های بسیاری در مورد دلیل پیدایش این اثر ارزشمند وجود داره؛ بعضی از قصد نوشتن وصیت نامه داریوش اول می‌گویند، بعضی معتقدند این مکان برای نگاشتن داستان‌های تاریخی خسرو پرویز ساسانی ساخته شده و خیلی از ایرانی‌ها هم باور دارند که فرهاد تراش اثر فرهاد کوه‌کن، قهرمان داستان نظامی گنجوی بوده که از عشق شیرین، همسر خسرو پرویز این دیوار را به این شکل از دل کوه به‌وجود آورده است.

 

مجسمه هرکول:

مجسمه هرکول که به نظر می آید تندیسی از تجاوز اسکندر گجستک و حکومت سلوکیان به ایران باشد در بیستون در سال ۱۳۲۷ هجری هنگام احداث جاده آسفالته همدان به کرمانشاه در دامنه کوه کشف شد. پیکره هرکول شخص نیرومندی را نشان می دهد که به پهلوی چپ به روی نقش شیری در سایه درختی لمیده است و در دست چپ پیاله ای از شراب در دست دارد و دست چپش را بروی پای راستش قرار داده است. سر مجسمه هرکول در سال ۱۳۸۰ کنده و دزدیده شده بود که پس از چند سال کشف و دوباره به جایگاه اصلی خودش برگشت.

درازای این تندیس ۱۴۷ سانتی متر است . پشت تندیس هرکول کتیبه ای از زمان سلوکیان وجود دارد که مفهوم آن به این شرح است: ” به سال ۱۶۴ ماه پانه موی هرکول فاتح درخشان هیاکینتوس پسر پانیاغوس به سبب نجات کل امن – فرمانده کل – این مراسم بر پا شد . ” که خوشبختانه این سلسه توسط مهرداد و تیرداد پارتی در هم کوبیده شد و سلسله شاهنشاهی ایرانی اشکانیان جایگزین آن شد و دوباره ایران رو به فرهنگ کهن خود رفت و دست متجاوزان را کوتاه نمود.

نقش برجسته مهرداد دوم:

نقش برجسته مهرداد دوم یکی دیگر از آثار پر ارزش بیستون کرمانشاه است که حوالی سنگ نوشته داریوش جا خوش کرده است. این اثر یادگار حکومت اشکانیان در ایران است و نمایش دهنده‌ی مهرداد دوم، شاه اشکانی، به همراه ۴ نفر از مردان سیاست آن زمان است که روبه‌روی مهرداد قرار گرفته‌اند.

کتیبه‌ای همراه این نقش برجسته نیز در این محل دیده می‌شود که به خط یونانی نگاشته شده و افراد حاضر در نقش برجسته را معرفی می‌کند. کنار نقش برجسته مهرداد ، کتیبه شیخ علی خان زنگنه، یکی از حاکمان کرمانشاه قرار دارد. این کتیبه به خط ثلث است و از دیدنی های تاریخی بیستون کرمانشاه محسوب می‌شود. شیخ علی خان در زمان شاه عباس دوم صفوی وزیر بوده و در این کتیبه متنی با محتوای یک وقف نامه از خود به یادگار گذاشته است.

 

پل بیستون (پل صفوی):

پل بیستون که با نام‌های پل کهنه، پل شاه عباسی، پل صفوی، پل نادرآباد و پل دینورآب نیز شناخته می‌شود، پلی است مربوط به دوره صفوی که در بخش شرقی بیستون جای گرفته‌است و در تاریخ ۵ بهمن ۱۳۴۶ با شمارهٔ ثبت ۷۶۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.شواهد و مدارک به جا مانده نشان می‌دهد که پایه‌های پل بیستون در اواخر دوره ساسانی ساخته شده ولی همانند بسیاری از دیگر سازه‌های ساسانی بیستون که ناتمام مانده است. در سده چهارم هجری فرمانروایان محلی حسنویه آن را تکمیل کردند که از آن تنها طاق‌های دهانه دوم و سوم و پشتبندهای مدور آن به جا مانده است. در دوره ایلخانی، دهانه پنجم پل به همراه پشتبندهای مثلثی بازسازی گردید. افزون بر این برای تأمین آجرهای دهانه پل، کوره‌های آجرپزی در شمال غربی آن ایجاد کرده‌اند. نمای پل در دوره صفوی و طاق چهارم در دوره پهلوی بازسازی گردید.

 

سراب بیستون، زیبایی طبیعت سبز و آبی در جوار کوه بیستون:

سراب زیبای بیستون در پایین کوه بیستون قرار دارد و منظره‌ی جذابی به آثار تاریخی این کوه، همچون سنگ نوشته داریوش و مجسمه‌ی هرکول دارد. این آبی زیبا کنار سبزینگی گیاهی این منطقه قاب قشنگی از بیستون کرمانشاه روبه‌روی شمه قرار می‌دهد که بعد از بازگشت از این شهر در ذهن‌تان ثبت خواهد شد. این سراب در نزدیکی کاروانسرای شاه عباسی مربوط به دوره صفوی و ایلخانی مربوط به دوره ساسانی، جا گرفته است.

مرتبط:

کتیبه بیستون؛ بزرگ‌ترین سنگ نبشته جهان