استان خراسان شمالی
تا پیش از تقسیمات استانی و حتی بسیار قبل تر، خراسان را همواره با صفت بزرگ، یاد می کردند چرا که تقریبا همیشه بزرگ ترین ایالت و مرز بین ایران و غیر ایرانیان بوده است. منطقه ماوراء النهر (فرا رود) که امروزه محل کشورهایی چون تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان است، یکی از نقش های اصلی تاریخ ایران را به دوش داشته، از اساطیر گرفته تا واقعیات تاریخی، از حمله تورانیان تا مغولان، شمال خراسان منطقه ای خاص بوده است. در زمان قاجار در پی قرارداد های پشت سر همی که با دخالت مستعمرانی چون انگلیس و فرانسه و به نفع آن ها بسته می شد، ایران بیشتر مساحت خود را از دست داد. یکی از این قرار دادها که از قضا ربطی به فرانسه یا انگلیس نداشت، دست قوای روس بود که با نام قرار داد آخال شهرت گرفت. منطقه خراسان شمالی در آن دوره در چنان آب گل آلودی فرو رفته بود که سلطنت ضعیف قاجاری ها نمی توانست ماهی خوبی از آن حاصل کند و در نتیجه پیش دستی روس ها، قسمت زیادی از خاک خراسان را برای همیشه از دست داد و خراسان به آنچه امرزه در نقشه مشخص است، محدود شد.
تا سال ۱۳۸۳ استان خراسان، پهناور ترین استان ایران بود که به دلیل تقسیمات استانی و بهتر کردن کیفیت اداره استان و شهرها، به سه استان مجزای شمالی، رضوی و جنوبی با مرکزیت های مختلف تقسیم شد. استان خراسان شمالی، کوچکترین بخش خراسان یکی از استان هایی است که در شمال، با کشور ترکمنستان هم مرز است. از غرب به استان گلستان، در غرب و جنوب به خراسان رضوی و در جنوب غربی به استان سمنان می رسد. طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیت این استان ۸۶۳۰۹۲ نفر بوده است که نسبت به پنج سال پیش یعنی سال ۹۰، کاهش جمعیت را تجربه کرده است.
استان خراسان شمالی، بین سه رشته کوه قرار گرفته، کپه داغ در شمال و شاه جهان و الا داغ در جنوب. این کوه ها منبع تامین آب رودخانه های بسیاری هستند که اترک و سرشاخه های آن از همه مهم ترند. این عوامل دست به دست هم داده اند تا خراسان شمالی زمستان های سردی داشته باشد اما در تابستان ها به همان اندازه گرم باشد. به همین دلیل شاید بهترین زمان برای سفر به این خطه از کشورمان، فروردین و اردی بهشت یا آبان است.
استان خراسان شمالی از نظر قوم شناسی و هم منطقه ای متنوع به حساب می آید و یکی از استان هایی است که کرد نشینان زیادی به خود پذیرفته است، اقوام ترک و ترکمن در کنار فارس ها، با هم زندگی می کنند و بیشتر سنی مذهب اند.
یکی از جنبه های هویتی استان خراسان شمالی یا به طور کلی شمالِ خراسان، موسیقی محلی است که به نوازندگان آن، بخشی می گویند و مجموعه ای کامل از شعر و ادب ایران و خراسان را در برمی گیرد و در شمار میراث جهانی معنوی یونسکو به ثبت رسیده است. ساز قالب بخشی ها دوتار بوده که با نوایی حزن انگیز خوانده می شود و معمولا روایتی عاشقانه از هجر، محنت و سختی های زندگی، با شعر، موسیقی و آوازی غنی است. قوچان، شیروان و بجنورد خاستگاه و ادامه دهندگان این نوع موسیقی اند.
بجنورد
استان خراسان شمالی استان کوچکی است. خصوصا اگر آن را با حدود اولیه خراسان بزرگ مقایسه کنید. زمانی که سال ۸۳ این تقسیم بندی شکل گرفت، بجنورد شهر مرکزی استان معرفی شد. بجنورد تقریبا در مرکز و رو به شمال شرقی قرار گرفته و از همان سمت هم به عشق آباد در ترکمنستان می رسد. شهر هایی چون شیروان، اسفراین، جاجرم و آشخانه آن را در بر گرفته اند.
به لحاظ جغرافیایی، بجنورد بین چندین رشته کوه قرار گرفته و با داشتن ارتفاعی معادل ۱۰۷۰ متر از سطح دریا، تقریبا شهری کوهستانی است که دشت هایی فراخ با رودخانه هایی آبدار دارد. بجنورد به طور کلی شهر سرسبزی است با آب و هوایی مناسب و چون صنعتی نیست در شمار شهرهایی با هوای سالم جا می گیرد اما متاسفانه به دلیل قرار گرفتن روی گسل های کوه های اطراف، از نواحی زلزله خیز به شمار می آید.
بجنورد زمستان هاي سرد و مرطوب و تابستان هاي گرم و خشك دارد. بخش بزرگي از شهرستان بجنورد در دره رود اترك قرار گرفته و تحت تاثير توده هوايي درياي خزر قرار دارد. این توده مرطوب است و به طبع موجب سرسبزي و خرمي گياهان در بهار و تابستان مي شود. رشته كوه كپه داغ در شمال به عنوان مرزي طبيعي بين تركمنستان و شهرستان بجنورد قرار گرفته است. در بهار هنوز سرما حضور دارد اما نه آنقدر که شما را از سفر پشیمان کند، با کمی تهیه و تدارک قبلی می توانید از مناظر اطراف بجنورد و کوه و دشت های سبز لذت ببرید.
مرکز استان خراسان شمالی، بجنورد از گذشته های دور گاهواره تمدن های ایرانی و اسلامی بوده است. این خطه از ایران را با رنگ ها و طرح قومیت های مختلف و ساز و آواز می‌شناسند. برخی از نوازندگان موسیقی مقامی استان خراسان شمالی، لوطی ها هستند که همان نوازندگان دوره گردند که با رفتن از مکانی به مکان دیگر باعث انتقال و اشاعه موسیقی در نواحی مختلف می شوند. بنابراین می توان گفت ادامه پیدا کردن حرکت این لوطی ها، باعث مانایی و ماندگاری نوعی از موسیقی در شمال خراسان و در شهرهای قوچان و بجنورد شده است.
شهرهای معروف استان خراسان شمالی
شیروان
جاجرم
اسفراین
شیروان
نمی توانید کتاب های تاریخ معاصر را باز کنید و اشاره ای به شیروان در آن پیدا نکنید. شیروان دومین شهر مهم استان خراسان شمالی است که چون در دره رود اترک بین رشته کوه های کپه داغ در شمال و آلاداغ در جنوب قرار گرفته موقعیتش از دیرباز برای زیستن و کشاورزی درخشان بوده است.
شیروان از شمال با جمهوری ترکمنستان هم مرز است و از جنوب به اسفراین می رسد. به طور کلی زیربنای این شهر حتی پیش از آنکه آریایی های ایرانی از این قسمت وارد فلات ایران شوند، و بعد ها پارت ها در خراسان قدرت بگیرند، تشکیل شده بود. راه عبور و مرور مردم به ماورا النهر و بر عکس از شیروان می گذشته و متاسفانه دقیقا به خاطر همین هم مرزی با جایی که طوایف صحراگرد زیادی را در خود سکونت داده بود همواره مورد حملات اقوام مختلف بوده است.
تپه های باستانی اطراف شیروان کم نیستند و نشان می دهد پیش از آنکه هخامنشیان در کل جهان شناخته شوند، در شهر شیروان همچنان بسیاری از شهرهای ایران، بومیان مشغول زندگی پیشرفته ای بودند. در تاریخ ایران بعد از اسلام شیروان مورد توجه و اهمیت خوارزمشاهیان قرار گرفت و به آن رسیدگی فراوان کردند هرچند که با باز کردن دروازه های ایران بر روی مغولان تا قریب یک قرن آرامش را از کل ایران گرفتند. بعد از آن اولین کسی که به فکر شیروان افتاد شاه عباس صفوی بود. او در تصمیم کاملا ابتکاری، ۴۰۰۰۰ خانوار کرد را به شیروان کوچاند تا بتواند جلوی حمله ازبکان را بگیرد.
شاید شیروان شهری بسیار کوچک در مقایسه با کل ایران باشد، اما در همین خطه کوچک اکثر اقوام ایرانی زندگی می کنند، ترک، ترکمن، کرد و فارس… همه به زبان و گویش و فرهنگ خویش بنا بر قرارداد های اجتماعی جهان مدرن در کنار هم، هم زیستی مسالمت آمیزی دارند و آن جنگ و نزاع دوران های گذشته را به پدیده ای جذاب برای دیدن و دلیلی برای سفر کردن و کنکاش تبدیل کرده اند و این تنها خصلتی است اهوره مزدا دارد و اهریمن از آن بی بهره است، توانایی تبدیل بدی به خوبی.
شیروان تا پیش از سال ۱۳۰۸ شهری سنتی با معماری خاص شهرهای سنتی بود اما در اثر زلزله ای کاملا ویران شد و دوسال بعد طبق قوانین شهرسازی جدید ساخته شد. بنابراین آن همه سر گذشت و آنچه خاک و کوه دشت شیروان از سرگذشت انسان به چشم دیده اند تنها در داستان ها یا کتب تاریخی آمده است و تنها گروه خاصی را علاقه مند می کند.
اما آنچه باید درباره شیروان بدانیم این است که سفر به شیروان سفر به طبیعتی بسیار زیبا است. رودخانه اترک و کوه های مرتفع کپه داغ و آلاداغ، دامنه و دره های میان این کوه ها هوایی متعادل در تابستان را پدید می آورد که می تواند سفر ییلاقی خوبی باشد. گردشگری در خراسان شمالی امری تازه است، به همین دلیل می توانید از مزایای نفر اول بودن بهره ببرید. بیشتر دیدنی های شیروان در اطراف آن و در دل کوه ها نهان شده اند. تجهیزات لازم را فراموش نکنید.
جاجرم
در جنوب غربی استان خراسان شمالی شهری است که به استناد شواهد باستان شناسیِ تپه هایی چون تپه پهلوان حیدران و محوطه وسیع چَلو، قدمتش به چهار تا پنج هزار سال پیش می رسد. جاجرم در شمار آن دسته از شهرهای ایران است که هم در گذشته برو بیا داشته و هم در چند دهه اخیر جایگاه خوبی به خود اختصاص داده بود. باستان شناسان بسیاری دوره های مختلف زندگی در جاجرم را کشف کرده اند و هم چنین، کتاب های تاریخ عمومی چون حبیب السیرِ خواند میر آن را هم ردیف با شهر های مهم قرون پنجم و ششم ایران یعنی ری و اصفهان دانسته اند. جاجرم در طول تاریخ بارها و بارها، با هجمه طوایف ازبک و ترکمن، آسیب دیده یا بخش هایی از خود را از دست داده است. به همین سبب، پیشتر، در مرکز شهر قلعه ای به نام نارین قلعه وجود داشت که تا اواخر دوران قاجار از آن استفاده می شد.
خراسان شمالی، زمانی پهنه عظیم تری از خاک دنیا را در اختیار داشت و البته میزبان اقوام و طوایف مختلفی بود. هنوز هم در بسیاری از شهر های این استان، خاصه جاجرم پراکندگی قومی و نژادی وجود دارد. جاجرمی ها به زبان های فارسی، تاتی، ترکی و ترکمنی صحبت می کنند. حتی درصد پایینی روسی نیز در این شهر وجود دارد اما زبان غالب فارسی با لهجه خراسانی است.
جاجرم آب و هوایی نیمه گرم و تا حدی خشک دارد. اما چندین رودخانه در آن جاری است و کوه های نسبتا مرتفعی آن را در بر گرفته، حتی دشت ها کل شهرستان جاجرم نیز مکان هایی هستند که در می توانند در ایامی چون بهار و پاییز برای طبیعت گردی بسیار مناسب باشند.
اسفراین
جالب این که اگر در لغت نامه دهخدا به دنبال اسفراین بگردید نه تنها شما را به انواع کتاب های تاریخی برای گردآوری مطلب ارجاع می دهد، بلکه صورت های گوناگون تلفظ این شهر را نیز نوشته است مانند اسپرآئین! به گفته این منبع کار و پیشه مردم اسفراین جنگاوری با سپر بوده است و چون بسیار سپر می انداختند و در رسوم و آیین خود با سپر ظاهر می شدند، شهر به اسپر آیین و بعدها اسفراین شهره شد.
اسفراین در جنوب شرقی استان خراسان شمالی قرار گرفته و از شمال به بجنورد، از شمال شرقی به شیروان، از شرق به فاروج، از غرب به جاجرم و از جنوب و جنوب شرقی به استان خراسان رضوی می رسد. جمعیت اسفراین در سال ۱۳۹۰ برابر با ۱۲۷۰۱۲ نفر بوده است.
شهری در ایران پیدا نمی شود که سابقه تاریخی کهنه ای نداشته باشد. اسفراین نیز از این قاعده مستثنا نیست و آثار بر جای مانده از مسکنت انسان ها در دوره های پیش از تاریخ (پیش از اختراع خط) تا دوره پس از اسلام در سراسر این شهر نشان دهنده فرهنگ پویای آن است. تپه های پیش از تاریخی در بخش های مختلف اسفراین مانند تپه های توی یک و دو حضور فعال اسفراین را در دوران پیش از تاریخ ایران زمین نشان می دهد. اسفراین در دوره تاریخی، خاصه دوره اشکانی و ساسانی، همواره جزو ولایت های مهم ایران به شمار می رفته و بارها در متون تاریخی و جغرافیایی نام آن آمده است. پراکندگی زیاد آثار دوره اشکانی و ساسانی در این منطقه شاهدی بر شکوفایی این خطه در آن دوران است.
در دوره بعد از اسلام هم اسفراین به دلیل ساخته شدن بر سر راه کاروان روی نیشابور به گرگان رونق خوبی یافت و پا برجا بود. تعدادی از دانشمندان جهان اسلام اهل اسفراین بودند مانند ابوحامد اسفراینی (فقیه بزرگ شافعی) و ابواسحاق اسفراینی (فقیه و محدث ایرانی خراسانی). اکثریت ساکنین اسفراین را کردها تشکیل می دهند.
اسفراین در دامنۀ جنوبی کوه آلاداغ و جنوب و غرب کوه شاه جهان قرار گرفته است. به طور کلی آب و هوای شهرستان اسفراین معتدل با زمستان های سرد تا ملایم است. در نواحی شمالی شهرستان به دلیل وجود کوه هایی که در ادامه به قله بینالود می رسند، آب و هوای معتدل کوهستانی را تجربه می کنید و در مناطق جنوبی به دلیل نزدیکی به کویر تابستان ها گرم و خشک و زمستان ها سرد می شود. با اینکه اسفراین شهری بوده که تقریبا” در همه دوران های مهم تاریخ ایران حضور و ایستادگی داشته است اما امروزه، طبیعت گردی طرفداران بیشتری دارد و اسفراین از این لحاظ هم می تواند جذاب باشد. مناطق حفاظت شده و روستاها هدف گردشگری زیادی دارد که می توانید با یک برنامه ریزی مناسب به آن ها برسید.
جاذبه های تاریخی خراسان شمالی
عمارت مفخم و آینه خانه بجنورد
عمارت مفخم بزرگترین و شاخص ترین کار معماری دوره قاجار در استان خراسان شمالی است که در شمال شرق بجنورد ساخته شده است. در دوره قاجار عمارت مفخم همراه با بناهای دیگری که داشت مانند آیینه‌خانه، کلاه فرنگی، حوض خانه و سردر آن که در باغ بزرگی قرار داشته روی هم رفته مجموعه دارالحکومه مفخم را تشکیل می داده‌اند. بنای عمارت در سال های ۱۳۰۰ هجری قمری، همزمان با حکومت ناصرالدین و به دستور یارمحمدخان شادلو یا همان سردار مفخم ساخته شده و محل سکونت خانواده اش و پذیرایی از میهمانان دولتی و رجال سیاسی او بوده است. می گویند که نقشه ساختمانی عمارت به دست میرزا مهدی خان شقاقی، نخستین استاد معماران ایرانی تعلیم یافته در فرنگ که معماری مدرسه سپهسالار تهران از جمله کارهای او است، طراحی شده است.
بیشتر تزئینات عمارت مفخم در ضلع جنوبی بنا تمرکز یافته و شامل انواع کاشیکاری است. سرتاسر نمای ضلع جنوبی، از بالای ستون‌های هشت ضلعی ایوان طبقه پایین تا زیر سقف طبقه دوم و حتی ساقه های ستون‌های ایوان فوقانی با کاشی‌کاری‌های معرق و کاشی‌های هفت رنگ در ابعاد خشتی تزئین شده است. در دو سوی طاق بزرگ، نقش دو فرشته بالدار در تلفیق با نقوش گیاهی و پیچک ها ایجاد شده که گویی فرشتگان بالدار و نقوش گیاهی دو طرف طاق بستان اند که در عین حال از هنر اروپایی هم بهره برده اند. بر بالای این طاق و در وسط سنتوری مثلثی شکل مرکزی نقش شیر و خورشید همیشگی ایران به رنگ زرد بر کاشی‌های هفت رنگ تصویر شده است. به زودی عمارت سردار مفخم به موزه مردم شناسی استان خراسان شمالی تبدیل خواهد شد.
آینه خانه عمارت هم در دهه ۱۲۵۰خورشیدی در همان دوره و با دستور خود یارمحمدخان شادلو ساخته شده و به عنوان مکان اداری و دیوانی برای انجام دیدارهای رسمی او با مهمانان سیاسی عهد قاجار و نیز انجام مراسم نظامی و رایزنی درباره مسائل سیاسی و اجتماعی سران ایل مناطق تحت حکومتش، مورد استفاده قرار گرفت.
تالار آیینه که محور اصلی این ساختمان است در طبقه دوم ساخته شده، پلکان شرقی و غربی انتها راهروی طبقه به آن می رسد. این اتاق، ۳ در از جنس چوب صندل دارد با مرصعاتی از استخوان. بلافاصله از بالای سقف، آیینه کاری شروع شده و تمام بدنه و سقف تالار را در بر گرفته است. در این آیینه کاری‌ها ۱۷طرح مختلف شامل طرح‌های زیبای هندسی و گیاهی، طرح چلچراغ ها که در وسط اتاق آویخته بوده‌اند و نیز نمای بیرونی آیینه خانه با استادی تمام اجرا شده است.
حسینیه جاجرمی بجنورد
حسينيه جاجرمي از بناهای اواخر دور قاجار در شهر بجنورد استان خراسان شمالی است كه به دست استاد غلامرضا بنا يزدي ساخته شده است. اين بنا يك نمونه معماري سنتي از نوع حياط مركزي است كه نوعي معماري درونگرا محسوب می شود و در آن تمام در و پنجره ها و نورگيرهاي رو به حياط باز مي شوند. بخش هاي گوناگون این بنا با آرايه هاي معماري از قبيل مقرنس، گچ بري، آجركاری و كتيبه تزیئن شده است. قسمت بالايي ديوار، كتيبه ای به خط نستعليق وجود دارد كه در آن گزيده اي از تركيب بند مشهور محتشم كاشاني در مرثيه شهداي كربلا (باز اين چه شورش است) گچ بري شده است.
هر ساله ماه های عزا در این حسینیه مراسم عزاداري بر پا مي شود. در حال حاضر حسينه جاجرمي به عنوان موزه، بازارچه صنايع دستي و سفره خانه سنتي مورد بهره برداري قرار گرفته و در ايام محرم هم بانی مراسم عزاداري امام حسین (ع) است.
منطقه تفریحی بش قارداش بحنورد
این مکان تفریحی گردشگری در ۷ کیلومتری شهر بجنورد و در مسیر راه بجنورد به اسفراین قرار گرفته است. بش قارداش در زبان ترکی به معنی پنج برادر است. سابقه این مکان به خیلی پیشتر از ترک نشین شدن خطه خراسان می رسد. حداقل در داستان های عمومی میان مردم یا همان ادبیات شفاهی، پیش از اسلام در دوره اشکانیان و ساسانیان این محل عبادتگاه پیشوایان زردشتی بوده است. به سبب اقامت مغان در چهار فصل سال به چهارمغان شهره شد. آب چشمه نیز به چهرمغان یا چرمغان موسوم بوده که هنوز هم آن را به این نام می شناسند. طبق یک داستان عامیانه در روزگاران قدیم پنج برادر در شهر بجنورد زندگی می‌کردند که به دلیل مخالفت با ظلم و ستم حکامان تحت تعقیب بودند و ماموران نیز آن‌ها را تا این مکان تعقیب کردند. پنج برادر از خدا طلب یاری کردند، در این هنگام پنج سوراخ در کوه ایجاد شد که برادران به آن‌ها پناه بردند و از سوراخ‌ها آب گوارایی جاری شد. تا سال‌ها قبل و پیش از خشکسالی های شدید تعداد چشمه‌ها پنج عدد بود که تمامی آن‌ها آب بسیار داشتند هم اکنون شکاف‌ها و مسیرهای آب نیز بر روی کوه جای مانده‌است.
در پایین کو سنگ تراشید خورده ای وجود دارد که شعار زردشتیان یعنی گفتار نیک و کردار نیک و اندیشه نیک بر روی کوه حک شده است. سنگتراش این اثر اسماعیل جزمی نقاش، خطاط و سنگ تراش اهل بجنورد است که در حدود سال ۱۳۰۰ این سخن را تراشیده تا به یادگار بماند. روبروی استخر اصلی بش قارداش یک دروازه از حدود ۲۰۰ سال پیش تا کنون پابرجاست. در سمت چپ کوه بش قارداش یک بنای تاریخی است که به دستور ناصرالدین قاجار ساخته شده و هنوز هم پابرجاست. سال‌های قبل چندی از خاندان شادلو بجنورد در آن دفن شده‌اند.
گردشگاه بابا امان بجنورد
این جاذبه گردشگری طبیعی در ده کیلومتری جاده بجنورد به مشهد واقع شده و در شمار یکی از قدیمی ترین پارک های گردشگری ایران به شمار می رود. این پارک استخرهای متعدد و پارک جنگلی با درخت هایی مانند زالزالک، اقاقیا، چنارک و زردآلو دارد. پوشش گیاهی این پارک هم ۲۵۰ هکتار است. این چشمه ها، مراتع درخت های و پوشش گیاهی بر زیبایی این پارک می‌افزایند همچنین شاخه‌ای از رودخانه شهیر و پر سر گذشت اترک از کنار این پارک می‌گذرد که توانسته برای علاقع مندان به ماهیگیری امکاناتی را فرهم کند.
آتشکده اسپاخو
این آتشکده تماما ساسانی در ۱۱۵ کیلموتری شهر بجنورد و در مسیر آن به جنگل های گلستان قرار دارد. آتشکده اسپاخو، در قسمت جنوبی روستای اسپاخو بر روی تپه ای در دامنه جنگل های کاج و سرو ساخته شده است. باستان شناسان با توجه با یافته ها استنادات باستان شناختی خود، این آتشکده را مربوط به دوران ساسانیان تخمین زده‌اند. همچنین در اطراف روستا و آتشکده اسپاخو، گورستانی وجود دارد که به لحاظ شیوه دفن و شکل قبرها با تدفین مسلمانان متفاوت است. قبرها به صورت خانوادگی هستند و این شواهد حاکی از آن است که اقوام خاصی از زردشتیان در این منطقه زندگی می‌کردند و این بنای تاریخی مربوط به آن ها است.
فاروج
فاروج دروازه ورود به خراسان شمالی است و تمام شهرتش به طبیعت بی نظیری است که می تواند در اختیار بیننده قرار دهد. با اینکه میان کوه ها محصور شده اما پر از دشت و دامنه است که مناطق زیست طبیعی را فراهم آورده و حیوانات مختلفی هم در آن زندگی می کنند. پوشش گیاهی این دشت های متنوع است و از مصارف کشاورزی گرفته تا باغ داری و وجود جنگل های طبیعی که در فصل های مختلف، رنگ های زیبا به خود می گیرند. زرشک کوهی، سیاه تلو، آنخ آق باش، کاسنی، پونه، درختان ارس، انواع درمنه، اسطوخودوس، گون، انواع گل‌های لاله وحشی و مراتع وسیع و صدها گونه ناشناخته دیگر است. کوه و دشت های شاه جهان تحت عنوان پارک ملی ساریگل از این منابع محافظت می کند. وجود گله‌های قوچ و میش، گله بز، در هر دره ای به چشم می‌خورد. گرگ، پلنگ، روباه، شغال، آهو، گراز، گربه وحشی، مارمولک، موش، مار و خرگوش و از پرندگان کبک، تیهو، کبوتر، بلدرچین و عقاب طلایی زیاد دیده می شود در ضلع شمال غربی قله برفچال واقع است و به علت این که اشعه خورشید کمتر به آن می‌رسد تا اواخر مرداد ماه برف دارد.
قلعه جلال الدین جاجرم، استان خراسان شمالی
شخصیت و دلاوری های جلال الدین خوارزمشاه بر کسی پوشیده نیست. جلوی آن سیل خانمان سوز مغول که آمده بود ببرد و بدرد و بسوزاند و بکشد یکه و تنها خود را سپر کرده بود. جلال الدین خوارزمشاه فرزند سلطانی بود که خود مغول ها را با لبی تشنه و خون طلب به آب و خاک ایران کشید. ایستادگی های جلال الدین، چنگیز را هم شگفت زده کرد. این قلعه که بر سر راه ارتباطی شهرها و مراکز مهم شمال شرقی ايران مانند نيشابور، جرجان، مرو و خوارزم آن زمان قرار داشته از نظر راهبردی اهميتی دو چندان می یافته است. با توجه به بستر صخره ای قلعه، بی تردید حفر اين چاه در دل سنگ از شاهکارهای مهندسی در زمان خود بوده است.
سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگری با هدف احيای قلعه جلال الدين به عنوان موزه از سال ۱۳۸۶ مطالعه و مرمت اين بنا را به طور متمرکز آغاز کرد و در خرداد سال ۱۳۹۰ اين بنا با عنوان موزه معرفی شخصيت های جلال الدين شهير تاريخ ايران با تاكيد بر شخصيت جلال الدين خوارزمشاه افتتاح شد. البته به راستی مشخص نیست نام جلال الدین از سلطان بی تاج و تخت خوارزمشاهی گرفته شده باشد.
يكی از کارهای جالبی که میراث فرهنگی در این قلعه انجام داد پرده خواني و نقالی است كه یکی از انواع نمایش مذهبی و ملی ایرانی است. در این نمایش، داستان تصويری نقش شده بر پرده های درون هر برج به شيوه نقالی روايت می شود. به دلیل شهرت این قلعه به جلال الدین خوارزمشاه و سترگی حمله مغول، بیشتر این پرده خوانی ها مربوط به این واقعه است.
حمام قدیمی جاجرم، استان خراسان شمالی
حمام تاریخی جاجرم که گویا در دوره صفویه ساخته شده با قدمت ۵۰۰ سال، نخستین و قدیمی‌ترین حمام جاجرم است. چون این بنا در مرکز شهر قدیم جاجرم و در مجاورت با مصلا و مسجد جامع قدیمی این شهر، در مسیر رفت و آمد مردم قرار گرفته بود و به عنوان محل اجتماع مردم به شمار می رفته هرچند امروزه به علت توسعه شهر به سمت شمال، توجه به بافت قدیم کمتر شده است. در حال حاضر حمام قدیمی شهر جاجرم به موزه مردم شناسی تغییر کاربری داده است و در قسمت داخلی دارای غرفه باستان شناسی، صنایع دستی، مشاهیر جاجرم، عطاری و شیوه استحمام گذشتگان، است. بازدیدکنندگان و گردشگران می‌توانند همه روزه به غیر از ایام تعطیل در ساعات اداری از این مکان بازدید نمایند.
آرامگاه علی بن مهزیار جاجرم، خراسان شمالی
ابوالحسن علی بن مهزیار از بزرگان هم نشین با امامان است. اصالتا ایرانی و پدرش زرتشتی بوده و خودش از سمت امام رضا نمایندگی و وکالت در نواحی جاجرم را بر عهده داشته و کتب متعدد از وی بر جای مانده است. آرامگاه علی بن مهزیار در دو کیلومتری شرق جاجرم و در میان قبرستان شهر قرار دارد. ورودی بنا در ضلع شمالی آن تعبیه شده و در بالای آن تزیینات مقرنس کاری دیده می شود. اتاق مقبره در پشت این ورودی واقع است. در حمله افغان ها آجرهایی که کتیبه قرآنی داشته اند خراب شده و از ترتیب افتاده اند و نمی توان به درستی آیه ها را خواند. این بنا نمونه بارز ساده زیستی بوده است.
غارهای دستکند هنامه، شیروان، استان خراسان جنوبی
غارهای دستکند هنامه مجموعه ای از معماری دستکند است که در سه طبقه روی هم در سینه کوهی در جنوب روستایی به همین نام در شهرستان شیروان ساخته شده است. این غارها همان طور که از نامشان هم پیداست با دست کنده شده‌اند و در یکی از دره‌های فرعی مسیر رود اترک علیا واقع شده‌اند. این مجموعه معماری که با توجه به گستردگی آن یک زمانی جمعیت قابل توجهی از ساکنان بومی منطقه را در خود جای می داده به لحاظ تلاش اجتماعی افراد برای فراهم آوردن عناصر زیستی و در آوردن چنین خانه هایی از دل کوه جالب توجه و مهم است. برای دسترسی به این غارها باید از مسیر شیروان خانلق و از طریق راه آسفالته به سمت شمال و به سوی روستای هنامه رفت.
منطقه میلانو، اسفراین، استان خراسان شمالی
یکی از دشت های بسیار زیبا در اسفراین منطقه نمونه گردشگری میلانو است. دشتی ییلاقی که در شهر اسفراین قرار دارد و از به هم پیوستن چند روستا تشکیل شده است. این روستاها در مسیر رودخانه ای به نام بیدواز قرار دارند و وجود باغ های میوه در جذابیت منطقه اثر گذار بوده است. غار سنجد، کوه های شاه جهان، چشمه های متعدد، غار انوشیروان و منطقه تفریحی چمن از جاذبه‌های گردشگری این منطقه اند.
روستای رویین، اسفراین، استان خراسان شمالی
شاید بتوانیم ماسوله شمال شرق ایران را روستای رویین بدانیم هرچند بسیار کهن تر از ماسوله به نظر می رسد. رویین یکی از روستاهای بخش مرکزی اسفراین استان خراسان شمالی است و اهالی آن به زبان تاتی سخن می گویند. این روستا در شمار خوش آب و هوا ترین نقاط و از معروف ترین جاذبه‌های گردشگری اسفراین قرار می گیرد. ارتفاعات بلند، رودخانه‌های دایمی و درختان چنار کهنسال چهره این روستای ماسوله ای را بسیار ویژه کرده است. منطقه گردشگری رویین به شکوفه های سیبش معروف است و از مشخصات زیبای آن کوچه باغ های پیچ در پیچ، بافت قدیمی و شیب کوچه به کوچه روستا است که نظر بسیاری را به خود جلب می‌کند.
منطقه نمونه گردشگری اسطرخی، شیروان، استان خراسان شمالی
شیروان به لحاظ جاذبه های طبیعی و گردشگری در طبیعت یکی از بهترین شهرهای استان خراسان شمالی است. منطقه گردشگری یا روستای اسطرخی که حدودا” در ۲۹ کیلومتری جنوب غربی شیروان قرار گرفته، از جمله جاذبه های این منطقه به شمار می رود که آبشار «شار شار» آن معروف است. ارتفاع این آبشار از سطح رودخانه تقریبا ۲۵ متر است. درخت ارس با قدمت ۱۲۰۰ سال، چشمه سهراب، دره اسطرخی، آسیاب های قدیمی و زیارتگاه شاهزاده عبدالرحمان از دیگر جاذبه های این روستا هستند که می توانید از آن ها بهره ببرید.
دره زوارم شیروان، استان خراسان شمالی
در ٢٨ کیلومتری جنوب غربی شیروان یک منطقه طبیعی زیبا به نام زوارم وجود دارد و و محلی ها آن جا را دره بهشت می خوانند. جایی است که می توانید در دل و دامنه طبیعتی بکر بی دغدغه استراحت کنید و بچرخید و خود را دمی از آثار باستانی مسقف دور کنید. در جست و جوی هر کدام از ویژگی های طبیعت که هستید؛ می توانید یکجا در این دره بیابید : چشمه ها، آبشارها، حوضچه های سنگی، کوه های سر به فلک کشیده، باغهای میوه، رودخانه پر آب، مراتع غنی و انواع گیاهان دارویی و خوراکی. رودخانه زوارم، از کوههای جهان ارغیان موسوم به تخت میرزا جاری می شود و به رودخانه اترک میپیوندد. پیرامون این چشمه ها و سواحل این رودخانه بسیار سرسبز و زیباست.
شهر باستانی بلقیس، اسفراین، استان خراسان شمالی
شهر تاریخی بلقیس، می تواند پس از ارگ بم، دومین بنای بزرگ خشتی ایران باشد و که قدمتی حدودا هزار و چند ساله دارد. این بنا با ۱۱ بارج بلند در زمان ساسانیان ساخته شد و یکی از بناهای نگه دارنده یا در ارتباط با نیشابور بوده است که در زمان خود بسیار پیشرفته و آباد بوده. بعد ساسانیان تقریبا تمام سلاسلی که بر ایران حکمرانی کردند در این ارگ یا شهر آن زیسته و از آن استفاده کرده اند. متاسفانه در حمله افغان ها به ایران بیشتر این شهر قدیمی از میان رفت و آنچه باقی مانده ارگ، خندق و مقبره شیخ آذری است و معروف‌ترین بنای باقی‌مانده آن نارین قلعه است که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. بلقیس نامی من درآوردی است که به این ارگ و شهر باستانی اطلاق شده. هیچ کس هم به درستی نمی داند چگونه این ارگ به بلقیس شهره شد. اما اگر مثال هایی چون، تخت جمشید، زندان سلیمان، مقبره مادر سلیمان و نقش رستم را کنار هم بچینیم متوجه می شویم برگزیدن نام بلقیس ملکه سبا نیز چندان دور از تصور نیست.
صنایع دستی استان خراسان شمالی
بافته های داری
رونق دامداری در دشت های استان خراسان شمالی که نتیجه آن در دسترس بودن مواد اولیه و ارزان است، باعث شده تا دستباف های گوناگون و جذابی از نظر طرح و رنگ به عنوان صنایع دستی در این استان بافته شود. نقش های ذهنی همه ریشه در اعتقادات و باورهای بافنده دارد. نگاره ها این بافته های دستی برگرفته از طبیعت و زندگی روزمره اهالی خراسان شمالی هستند و تقریبا کارکردی نمادین دارند. بافته های داری مواردی چون گلیم، سفره کردی، پلاس، قالی، قالیچه و پشتی هستند که به شیوه ای خاص در زندگی روزانه مردم جای گرفته و می توانید به عنوان صنایع دستی اصیل روی آن ها حساب کنید.
پلاس بافی
پلاس یکی از انواع گلیم های پشمی بوده که از دیرباز به عنوان زیرانداز جهت محافظت از رطوبت، سرما و گرمای زمین به کار می رفت و به این لحاظ برای فرش کردن کف چادرهای عشایر استان خراسان شمالی که اغلب در زمین های مرطوب برپا می شد و نیز در خانه های روستایی مورد استفاده قرار می گرفت. این سنت تا امروز هم پا بر جاست و پلاس هنوز هم در سیاه چادر های عشایر و خانه های روستایی دیده می شود.
سفره کردی
یکی از جالب و در عین حال رایج ترین هنر عشایری بافت نوعی گلیم به نام سفره کردی است که درواقع راوی زندگی بافنده است. این صنعت دستی خاص خراسان بزرگ بوده و از بافته های منحصر به فرد زنان کرد عشایر این حوزه جغرافیایی است که در شهرهای بجنورد، فاروج و اسفراین متخصصین فراوان دارد. سفره کردی با نقش های زیبایی که ریشه در باورهای این منطقه دارد، با پشم بافته می شود. نقوش به کار رفته در این دست بافته عمدتا” نقوشی انتزاعی بوده که شامل گیاه، حیوان و اشکال هندسی مانند مربع، مثلث و دایره می شود.
چاروق دوزی
چاروق با ویژگی ها و ظاهر خاصش از گذشته های دور در مناطق شمال شرقی ایران از جمله بجنورد رایج بوده است و باتوجه به اهالی کرد و ترک آن، می توان این پای افزار سنتی را به این منطقه نسبت داد. رویه چاروق را با نخ های رنگی ابریشمی و گلابتون رو دوزی می کنند و همچنین با انواع ابزار آن را زینت می دهند. البته با سرمایی که میان کوه های این ناحیه از ایران حاکم است چنین به اصطلاح کفش هایی بسیار مناسب تر است.
در خراسان شمالی به دلیل وجود قومیت های متنوع کرد، ترکمن و ترک و … و هم نشینی فرهنگ های مختلف لباس های محلی با رنگ های گوناگون و شاد و نقش های مختلف شکل گرفته است. نساجی سنتی و چار شب بافی نیز در شمار صنایع دستی برجسته و قدیمی این استان قرار می گیرند.
آداب ورسوم استان خراسان شمالی
خراسان بزرگ همواره تکه ای اصیل از خاک ایران بوده و در ادوار مختلف با اینکه از وسعت آن کم شده اما هویت آن شکیل و منسجم باقی مانده است. به همین دلیل هم در رسم و رسومات تفاوت خاصی با سایر نقاط ایران نمی کنند. تنها بدان سبب که جمعیت برخی از اقوام ایرانی نظر ترکمن ها در این خطه بیشتر است گاهی، به مناسبت های مختلف مراسم هایی به شکل سنتی و گاهی نمادین برگزار می شود.
دو رسم کهنه که شاید بتواند خراسان را از دیگر نقاط ایران متمایز کند، یکی کُشتی چوخه و دیگری دورهمی های توام با موسیقی و سازهایی چون دهل و سرنا و دو تار است.
کشتی از دیر باز یک ورزش ایرانی به حساب می آمده و زیر و بمش ایرانی است. یکی از انواع کشتی ها، کشتی با چوخه است که در میان بومیان خراسان کرد بیشتر رواج دارد. برگزاری این کشتی در مراسم های عروسی بیشتر معمول بوده هرچند امروزه به عنوان عنصری که خراسان را معرفی می کند شناخته می شود و در ایام مشخصی آن را به پا می کنند. چوخه نوعی لباس یا جامه پشمین و کوتاهی است که کشتی گیرها در این ورزش بر تن می کردند و این ورزش خاص به همین سبب معروف شده است. مسابقه کشتی با چوخه در اصل رقابتی بود که زمان نداشت و هنگامی فرد در آن پیروز می شد که می توانست سه بار پشت شانه‌های حریف را به خاک برساند. مسابقه های امروزی در وقت های ده دقیقه ای برگزار می‌شود که اگر در پایان پیروزی نداشته باشد، به پنج دقیقه وقت اضافی کشیده می شود.
سوغات استان خراسان شمالی
در هر شهری که باشید می توانید از صنایع دستی آن شهر به عنوان سوغات بهره ببرید. اما گاهی یک رشته از خوراکی های خاص منطقه ای جغرافی هستند که صنعت نیستند و بیشتر زیر شاخه هنر آشپزی محسوب می شوند. اگر سفر به استان خراسان شمالی را در برنامه خود دارید، این دسته بندی خوردنی را نیز در نظر داشته باشید.
نان قتلمه: یکی از سوغاتی های استان خراسان شمالی، نوعی نان شیرین است كه بیشتر در بجنورد، شیروان و قوچان پخته می شود. این نان از ترکیب خمیر آرد سفید به همراه کره و زرد چوبه و گاهی افزودنی های دیگر که بنا به سلیقه آشپز اضافه می شود، پخته می شود.
قره قروت: دشت های حاصلخیز برای دامداری بهترین فرصت را مهیا می کنند و دامداری خوب به محصولات لبنی عالی منجر می شود. قره قروت خراسان شمالی که قهوه‌ای و گاهی زرد یا سفید است كه می تواند ترش یا ملس باشد، هم کیفیت بالایی دارد هم در کلسیم غنی است چرا که از شیر یا ماست تازه تهیه می شود.
آب نبات بجنوردی: شاید معروف ترین سوغات استان خراسان شمالی خاصه شهر بجنورد، آب‌نباتی است که به شکل سنتی تولید می شود و قدمت آن به بیش از یک قرن می رسد و به جای قند مصرف می شود. آب‌نبات، ماده ای سفید رنگ مانند خمیر است که از جوشاندن شکر با آب، به وجود می آید. جوشانده آب و شکر بعد از رسیدن به غلظتی که مد نظر قناد است با کشیدن و ورز دادن به خمیر تبدیل می شود. قدیمی‌ترین نوع آب نبات، آب‌نبات قیچی است که بیشتر به این دلیل که با قیچی‌های بزرگ سنتی آن ها را برش می دادند به این نام مشهور شده است. شکر پنیر نامی است که بیشتر مردم می شناسند. گاهی در تهیه این آب نبات ها برای دادن طعم های مختلف به خصوص درباره شکرپنیر، از مقدار کمی آرد برنج یا گندم و در بعضی دیگر از سفیده‌ی تخم مرغ نیز در تهیه‌ی خمیر استفاده می‌شود.