مقبره سید صدرالدین در کوهپایه شمال‌شرق چالدران کناره جنوبی جاده آسفالته روستای گَل‌آشاغی منتهی به سعدل قرار داشته و یکی از مکان‌های مذهبی‌تاریخی مهم و قابل احترام برای اهالی این منطقه است.

میرسیدشریف‌الدین علی صدر قاضی عسگر شیرازی در اوایل سال ۹۱۵ ه.ق بعد از قتل قاضی محمد به تنهایی به صدارت رسید، جد اعلای او میرسید شریف جرجانی، صاحب کتاب «صرف میر» بود که اصالتا اهل استرآباد بود ولی در شیراز سکونت اختیار کرد، ازاین رو به شیرازی ملقب شد.

او در سال ۹۱۷ ه.ق به مشهد مقدس رفت و منصب صدارت را به میر عبدالباقی یزدی سپرد، بعد از مراجعت مجدد به دستور او در سال ۹۱۹ ه.ق به منصب صدارت دست یافت، سید صدرالدین در سال ۹۲۰ ه.ق در جنگ تاریخی چالدران که فرمانده قلب لشکر شاه اسماعیل بود به هنگام شروع مقاتله در اولین حمله لشکرعثمانی همراه با تعداد دیگری از ارباب مناسب به شهادت رسید.

دلایل و شواهد وجود مقبره سید صدرالدین در  چالدران

دلایل متقن و علمی برای اثبات وجود مقبره سید صدرالدین در چالدران وجود دارد که عبارت از وقوع جنگ چالدران و اشاراتی که مورخان به آن داشته‌اند، مطالعات باستان‌شناسی و اظهار نظر و باورهای اهالی هستند.

مورخان متعددی در منابع تاریخی به واقعه دشت چالدران اشاراتی داشته‌اند، از جمله «علی‌اکبر دهخدا» چالدران را نام یکی از دهستان‌های دوگانه، بخش سیه‌چشمه ضبط و موقعیت آن را به طور دقیق بیان و به جنگ نیز اشاراتی کرده است.

گرانتوسکی نیز به واقعه چالدران در نزدیکی چالدران اشاره کرده و موقعیت محل را مشخص می‌کند، «سرجان ملکم» وقوع حادثه را در سرزمین آذربایجان و دشت مذکور دانسته و از «میر سیدشریف صدرالصدور» نامی اسم می‌برد که یکی از امرای شاه اسماعیل صفوی بوده و در آن جنگ به قتل رسیده است.

محمدجواد مشکور نیز در کتاب خود محل دشت را در نزدیکی ماکو نوشته است: «سلطان سلیم اول در سال ۹۱۸ ه.ق به سلطنت نشست، وی یکی از نیرومندترین پادشاهان عثمانی است، پس از کشتن ۴۰ هزار تن از شیعیان آن نواحی از هفت ساله تا ۷۰ ساله به ایران لشکر کشید و در سال ۹۲۰ ه.ق جنگ سختی در چالدران بین طرفین روی داد.»

در سال ۱۳۷۰ شمسی مطالعات باستان‌شناسی به سرپرستی  بهمن کارگر عضو هیات علمی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان‌غربی به منظور اطلاع از وجود قبر سیدصدرالدین در محل آغاز شد که در این مطالعات هیات مذکور چهار گمانه پژوهشی به ابعاد مختلف در اطراف بقعه باز کردند که در دو مورد از گمانه‌ها به قبور قدیم اسلامی بر خورد کردند که در هر دو مورد از سنگ‌های قلوه‌ای برای دیوارسازی جانبی قبر استفاده شده بود.(کارگر :۱۳۷۰)

کشف بقایایی از اسکلت خردشده

هیات همچنین در بررسی کالبد بیرونی قدیم مقبره بقایایی از اسکلت خرد شده فرد خردسالی را یافت که قراین موجود نشان داد استخوان‌ها از محل دیگری به این محل انتقال و در کنار ضلع مقبره دفن شده است.

نتایج مطالعات نشان داد که مقبره مذکور از داخل به شکل مدور و از بیرون شش ضلعی است و بنای آن از سه ماده اصلی سنگ، ملاط، کاه و گل ساخته شده است، سنگ‌ها از نوع آتشفشانی اسیدی متعلق به کواترنر بوده و عمدتا به رنگ سفید هستند.

بخش اعظم آنها از سیلیس تشکیل شده و دارای مقداری میکا–پیروکسن و فلدسپات هستند، این سنگ‌ها در برابر فرسایش مقاومت چندانی نداشته و به سادگی پوسته پوسته می‌شوند. تنها بخش‌هایی که حاوی سیلیس زیاد هستند در برابر فرسایش و هوازدگی مقاومت می‌کنند، حاصل تخریب و فرسایش سنگ‌های یاد شده تشکیل خاکی به رنگ سفید تا خاکستری متمایل به قهوه‌ای است که علی‌رغم تراکم‌پذیری زیاد آن باربری( تحمل وزن ) زیادی را ندارد.

در محدوده بقعه و قبور اطراف چهار مخروط افکنه دیده می‌شود که قطر رسوبات موجود در کف آنها از رأس مخروط واقع در دامنه ارتفاعات تا قاعده آن در دشت به تدریج ریزتر می‌شود.(کارگر: ۱۳۷۰)

هنگام کاوش مشخص شد که بالا بودن آب‌های تحت‌الارضی، پی مقبره  و قبور شهدا را غرقاب کرده است، که علت آن به احتمال قوی تخلیه آب‌های زیرزمینی در انتهای مخروط‌افکنه در اثر انباشته شدن رسوبات و به احتمال کمتر مربوط به تغییر مسیر حرکت آب چشمه  بالادست بنا یا هر دو اینها است.

باورها و ادعاهای اهالی برای وجود قبر یکی از اولاد پیامبر (ص)

باورها و ادعاهایی که از اهالی محل  به خصوص پیران سال‌خورده در روستاهای اطراف دشت چالدران که سینه به سینه منتقل شده از دیگر دلایل وجود قبر یکی از اولاد پیامبر(ص) در این مکان است و از این رو اهالی چالدران با توجه به پندارهای گذشته همواره به زیارت این مکان مقدس می‌آیند و وظایف دینی خود را در کنار هویت فرد مدفونی که در میان مردم شهرت دارد به جای می‌آورند.

مضافاً این که در کشور ترکیه کنونی نیز در منتهی الیه شرق آن کشور در زمان صفویه بخشی از خاک ایران بوده، دشت مرکزی به همین نام چالدران در استان «دغوبایزید» وجود دارد.

نوع معماری آرامگاه سیدصدرالدین

باید به این نکته اشاره کرد چون عدد شش از اعداد مقدس اوایل دوره صفوی است، عدد مذکور در آرم سلطنتی دولت صفوی به صورت کلک شش‌پر (رَزِت) محاط در شش ‌ضلعی منتظم جای گرفته است.

همین اعتقاد در ارسال ضریح شش‌گوش برای مقابر امام حسین(ع) و فرزندش علی‌اکبر (ع) ذی مدخل بوده است و از علاقه شدید آنان به این اسطوره استقامت، مظهر شهادت حکایت می‌کند.

فرم مذکور به صورت لوحه‌ای از اجزای اصلی قسمت خارجی (قبله‌قاپوسی) بقعه شیخ صفی‌الدین اسحق اردبیلی محسوب می‌شود و خاصه آنکه مذهب فوق در مقبره شیخ حیدر بدو صورت متجلی است.

تکرار فرم با کاشی در انتهای ساقه آجری آرامگاه، بقیه فرم در دو طرف سردر مقبره. در محل گفته شده از داخل بعضی از قبور در محوطه معروف به شهیدگاه واقع در مجاورت حرم‌خانه، سنگ‌های مسطحی به شکل شش‌گوش به دست آمده است.

دیواره این قبور به وسیله آجر نظم یافته و روی آنها را سنگ‌های مکعبی بزرگ و کتیبه‌دار پوشانده است، اینان مریدان خالص شیخ حیدر بوده‌اند که در جنگ شیروان در رکاب مرشد خود و در راه اعتلای مذهب تشیع به شهادت رسیده‌اند، بنابراین استفاده از عدد مذکور در ایجاد پلان شش‌ضلعی در مقبره شیخ صدرالدین وزیر اعظم شاه اسماعیل صفوی حاکی از اعتقاد بی‌چون و چرای شیخ به سلسله صفوی اسماعیل، مرشد عامل و نهایتاً به علی و اولاد علی(ع) و نیز اعتقاد راسخ به بانی تشیع امام جعفر صادق(ع) می‌تواند محسوب شود.

مقبره شیخ صدرالدین از حیث پلان با آرامگاه شیخ حیدر تفاوت دارد، اما در نحوه کرسی چینی سنگی، سنگ‌های نما، استفاده از ملاط ماسه و آهک در بنا با مقبره منفرد فوق هماهنگ است.

مقبره سید صدرالدین از حیث نحوه تراش سنگ، کاربرد آنها در بنا و نیز کارگذاری سنگ‌های کوچک برای حفظ فرم بنا با بنای گنبددار کوچکی که سابقاً در مجاورت حرم خانه بقعه شیخ صفی در اردبیل بوده و در حال حاضر برچیده شده، قابل مقایسه است.

به همین دلیل انتخاب مقبره به اوایل دوره صفوی محتمل به نظر می‌رسد، ذکر این نکته گفتنی است که وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در سال ۱۳۷۸ به دلیل تکریم محل از سوی اهالی چالدران با حفظ پلان مقبره مکشوفه، یادمان آجری گنبددار در اطراف آن احداث کرد که نقشه آن الهام گرفته شده از بنای اولیه مقبره است.

این یادمان دارای کرسی‌چینی از جنس سنگ‌های سفید تراش خورده است که ارتفاعی حدود دو متر را شامل می‌شو‌د و به منظور زیباسازی  آن از اره تزئینی در قسمت فوقانی کرسی‌چینی ایجاد کرده‌اند.

ایوان رفیع و زیبای مقبره در سمت جنوب آن تعبیه شده و تزئیناتی همچون مقرنس‌کاری آجری و قاب‌بندی در آن به کار رفته و نور گیرهای داخلی، قسمتی از نور داخلی یادمان را تاُمین می‌کنند.

وزارت کشور در سال ۱۳۷۶ به پاس احترام به شهدای جنگ چالدران جاودانه کردن جنگ شاه اسماعیل صفوی با سلطان سلیم عثمانی که در سال ۹۲۰ ه.ق به وقوع پیوست، بخش سیه چشمه را به فرمانداری ارتقاء و نام آن را به چالدران تغییرداد.(کارگر بهمن: ۱۳۷۰)

* گزارش از ابراهیم خرازی، کارشناس باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان‌غربی

مرتبط:

چالدران _شهر بی کولر ایران

کدام جاذبه‌های ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌ است؟