کدام جاذبه‌های ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است؟
ایران با توجه به تعداد بالای آثار تاریخی، فرهنگی و طبیعی جزو کشورهای مطرح جهان در این زمینه است؛ در آمار اعلام شده توسط سازمان جهانی یونسکو، ایران جزو ۱۰ کشور با بیشترین آثار ثبت شده در فهرست یونسکو است.
سازمان ملل متحد در سال ۱۹۷۲ کنوانسیون یونسکو را برای معرفی و حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی هر کشور به تصویب رساند. تا امروز نزدیک به ۱۸۰ کشور این کنوانسیون را امضا کرده و حدود ۸۰۰ سایت فرهنگی و طبیعی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
از زمان تصویب این کنوانسیون، هر سال آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی زیادی بر اساس معیارها و شرایط خاصی، نامزد ثبت در لیست میراث جهانی یونسکو می‌شود که در صورت ثبت در لیست، حفاظت از این آثار به عهده تمام کشورهای عضو این کنوانسیون خواهد بود.
همان‌طور که گفته شد ۲۴ جاذبه کشور ایران تا امروز در لیست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. در این بخش به معرفی ۱۲ مورد از ۲۴ جاذبه میراث جهانی ایران که در لیست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است، می‌پردازیم.
محوطه تاریخی چغازنبیل شهری باستانی است که در قرن سیزدهم پیش از میلاد توسط پادشاه ایلامی‌ها بنا شد. این شهر از قسمت‌های مختلفی چون زیگورات، حصارها، دروازه‌ها، معابد، خانه‌های مسکونی، کاخ‌ها و سازه دفع آب تشکیل شده است و سه حصار بیرونی، میانی و درونی دارد.
چغازنبیل نیایش‌گاهی باستانی بوده که روی تپه‌ای خاکی و در ساحل رودخانه دز واقع و نزدیکی شهر باستانی شوشتر ساخته شده و در زمان خود یکی از بزرگترین و باشکوه‌ترین سازه‌ها به حساب می‌آمده است. این سازه در پنج طبقه و ارتفاع ۵۲ متری ساخته شده بود که امروز تنها دو طبقه و نیم با ارتفاع ۲۵ متر از آن باقی مانده است. چغازنبیل که به عنوان نخستین ساختمان مذهبی ایران شناخته می‌شود، در سال ۱۹۹۷(۱۳۷۶ شمسی) به عنوان اولین اثر در لیست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. زیگورات چغازنبیل در شوش، واقع در استان خوزستان است.
پرسپولیس
پرسپولیس یا تخت جمشید دومین اثر ثبت شده در لیست میراث جهانی یونسکو است که در در دوران فرمانروایی داریوش اول، خشایارشاه و اردشیر اول به عنوان پایتخت باشکوه و تشریفاتی هخامنشیان بر روی سکویی بالاتر از سطح جلگه مرودشت ساخته شد.
تخت‌جمشید مجموعه‌ای عظیم از کاخ‌ها، دروازه‌ها، آرامگاه‌های پادشاهان، نقش برجسته‌ها و پلکان‌های باشکوهی است که در دامنه غربی کوه رحمت بنا شده و ساخت آن در سال ۵۱۲ قبل از میلاد به مدت ۱۵۰ سال به طول انجامیده است.
این شهر باستانی به سبک معماری هخامنشی شامل نوعی از تلفیق و ابداع است که تخت جمشید، به عنوان یکی از نشانه‌های مهم آن، از شاهکارهای هنر و معماری جهان باستان محسوب می‌شود و در سال ۱۹۷۹(۱۳۵۸ شمسی) در لیست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
میدان تاریخی نقش جهان یکی از بزرگترین، زیباترین و باشکوه‌ترین میادین جهان است که در دوره حکومت شاه عباس اول صفوی و به فرمان وی در محل باغی به نام نقش جهان در فضایی مستطیل شکل در شهر اصفهان بنا شد. این میدان تاریخی دومین میدان بزرگ جهان است که به شیوه و سبک اصفهانی ساخته شده است.
این میدان در دوره‌های مختلف کاربردهای متفاوتی داشته است که می‌توان به عملکرد سیاسی به لحاظ استقرار کاخ سلطنتی، عملکرد مذهبی به لحاظ استقرار دو مسجد، عملکرد تجاری به لحاظ وجود مغازه‌های اطراف آن و عملکرد تفریحی اشاره کرد. میدان تاریخی نقش جهان در سال ۱۹۷۹(۱۳۵۸ شمسی) در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.
مجموعه فرهنگی تاریخی تخت سلیمان چهارمین مورد ثبتی در فهرست میراث جهانی یونسکو است که در گذشته محل اقامت اقوامی چون مادها، هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و مغولان بوده است. این مجموعه فرهنگی بزرگترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و مهمترین عبادت‌گاه ایرانیان قبل از اسلام به‌شمار می‌رفت و به روایتی زادگاه زرتشت پیامبر بوده است.
پیرامون تخت سلیمان پدیده‌هایی طبیعی مانند کوه زندان سلیمان، چشمه‌های آب گرم، دیواره سنگی ناشی از رسوبات آب دریاچه، رودخانه‌ها، چمن متحرک، دریاچه‌های مختلف، معادن گوناگون، قلعه بلقیس و آثاری چون برج‌های دیده‌بانی، بقایای معبد آناهیتا، تالارها، آثار مربوط به هزاره اول، معادن استخراج سنگ قدیمی و… وجود دارد. مجموعه باستانی تخت سلیمان واقع در آذربایجان غربی در سال ۲۰۰۳(۱۳۸۲ شمسی) به لیست میراث جهانی یونسکو اضافه شد.
ارگ بم
مورد بعدی که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده، بنای ارگ بم است که از آن به عنوان بزرگترین بنای خشتی جهان یاد می‌شود؛ تاریخ ساخت این مجموعه بنا به روایات متعدد مربوط به دوران هخامنشی یا اشکانی بوده و تا اواخر دوره قاجار همچنان مسکونی بوده است.
ارگ بم و شهر آن از جمله قلعه‌های نظامی ارزشمند و تاریخی است که در مجاورت جاده ابریشم قرار دارد و در سال ۱۳۸۲ در زلزله بم آسیب‌های جدی را متحمل شد که بسیاری از کشورها از جمله ژاپن، ایتالیا و فرانسه از ابتدای شروع بازسازی و مرمت مجموعه باستانی ارگ بم با ایران همکاری کردند. این بنا در سال ۲۰۰۴ (۱۳۸۳ شمسی) پس از خروج از لیست آثار در معرض خطر میراث جهانی یونسکو، دوباره به فهرست آثار ثبت شده بازگشت.
مجموعه پاسارگارد محوطه‌ای باستانی و گستره‌ای عظیم از سازه‌های بر جای مانده از دوران اولیه پایتخت هخامنشیان در ایران است که در دشت رودخانه پلوار استان فارس واقع شده است. دستور ساخت این مجموعه توسط کوروش کبیر صادر شده است.
این مجموعه شامل آرامگاه کوروش بزرگ، باغ باستانی پاسارگاد، کاخ دروازه، آرامگاه کمبوجیه، دو کوشک، آب نماها، کاروان‌سرای مظفری، کاخ بار عام، کاخ اختصاصی، استحکامات دفاعی تل تخت و محوطه مقدس است که در سال ۲۰۰۴(۱۳۸۳ شمسی) در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
گنبد سلطانیه
یکی دیگر از مواردی در این فهرست جای گرفته، گنبد تاریخی سلطانیه است که به عنوان بزرگترین گنبد آجری جهان شناخته می‌شود. دستور ساخت این گنبد توسط سلطان محمد خدابنده صادر شد و ساخت بنای آن از سال ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی در شهر سلطانیه به طول انجامید. این آرامگاه شاهکار معماری ایرانی و اسلامی است که به شیوه معماری آذری ساخته شده و نخستین بنایی است که تحول معماری از دوران سلجوقی به معماری دوران ایلخانی را به وضوح نشان می‌دهد.
گنبد آجری سلطانیه پس از کلیسای سانتا ماریا دلفیوره فلورانس و مسجد ایاصوفیه استانبول، از نظر ارتفاع سومین گنبد مرتفع جهان به‌شمار می‌رود که تزیینات بسیار غنی دارد. تزیینات به‌کار رفته در این بنا شامل انواع کاشی‌کاری، نقاشی روی گچ، آجرکاری مشبک، تزئینات سنگی و چوبی، مقرنس‌کاری گچی و آجری و کتیبه‌هایی با مضمون آیات قرآن و احادیث است. ثبت این بنای تاریخی فرهنگی در فهرست میراث جهانی یونسکو در سال ۲۰۰۵(۱۳۸۴ شمسی) اتفاق افتاده است.
محوطه جهانی بیستون در تاریخ جنوب غرب آسیا و ایران باستان از مقام بالایی برخوردار است. سنگ نوشته بیستون که به کتیبه بیستون نیز شهرت دارد، نخستین و بزرگترین متن شناخته شده ایرانی و از آثار دوره هخامنشیان بوده که بر دیواره کوه بیستون، بر دامنه رو به جنوبِ کوه پَرو و بر سنگ‌هایی از جنس آهک تراشیده شده است.
سنگ نوشته بیستون مهمترین متن تاریخی است که شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گئوماته مُغ، به بند کشیدن یاغیان و برپایی مجدد امپراطوری را از زبان خود او مستند می‌کند؛ این کتیبه همچنین به سه زبان بابلی، ایلامی و پارسی باستان نوشته شده است. سنگ نوشته بیستون که از دوران هخامنشی بر جای مانده، در سال ۲۰۰۶(۱۳۸۵ شمسی) به عنوان یکی از میراث فرهنگی در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسید. بیستون در فاصله حدود ۳۰ کیلومتری شرق کرمانشاه قرار گرفته است.
کلیساهای ارامنه آذربایجان
مجموعه کلیساهای ارامنه آذربایجان از دیگر موارد ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است. مجموعه کلیساهای ارامنه، بناهای اطراف این کلیسا و روستای دره شام از عناصر تبادل فرهنگی بین فرهنگ ارتدوکس بیزانس و فرهنگ ایران به‌شمار می‌رود.
قره کلیسا، کلیسای سن استپانوس، کلیسای زورزور و دره شام به صورت یک مجموعه در فهرست آثار به ثبت رسیده است. قره کلیسا دومین کلیسای قدیمی جهان و یکی از معتبرترین و پر نقش‌ترین کلیسای ارمنیان است که از قرن چهارم تا ششم میلادی روی آرامگاه طاطاووس مقدس بنا شده است و برای مسیحیان منطقه و همچنین ارامنه جهان ارزش مذهبی بسیاری دارد.
کلیسای سن‌استپانوس پس از قره کلیسا از مهمترین کلیساهای ارامنه ایران است. این کلیسا مربوط به قرون ۱۰ تا ۱۲ میلادی است و تمام محوطه آن در قلب کوه‌ها واقع شده و از احترام ویژه‌ای نزد پیروان دیگر ادیان نیز برخوردار است. کلیسای زورزور نیز سومین کلیسای معروف در فهرست جهانی کلیساهای ارمنیان ایران است که حدودا به سال ۱۲۹۸ میلادی تعلق دارد.
روستای دره شام نیز به دلیل اینکه روستایی ارمنی‌نشین و دارای آداب و رسوم خاص بوده، در فهرست کلیساهای ارمنیان ایران به ثبت رسیده است. این مجموعه آثار در سال ۲۰۰۸(۱۳۸۷ شمسی) به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه شده و به ثبت رسید.
سازه‌های آبی شوشتر از کهن‌ترین شاهکارهای فنی و مهندسی در ایران، جهان و مربوط به دوران ساسانیان بوده که به صورت یک مجموعه صنعتی اقتصادی در مجاورت بافت تاریخی شهر شوشتر بنا شده است.
این سازه‌های آبی، مجموعه‌ای به هم پیوسته از آسیاب‌ها، آبشارها، پل‌ها، بندها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب و سیکاست که برای بهره‌گیری بیشتر از نیروی آب، به عنوان محرک آسیاب‌های صنعتی، ساخته شده و در ارتباط با یکدیگر کار می‌کند. این مجموعه در سال ۲۰۰۹(۱۳۸۸ شمسی) در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
بازار تاریخی تبریز
بازار تاریخی تبریز مورد بعدی است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این مجموعه وسیع‌ترین مجموعه مسقف ایران و جهان است که به عنوان یک بلوک شهری، مهمترین و کامل‌ترین سازمان اجتماعی در بین بازارهای ایران شناخته می‌شود. سبک معماری، طاق‌ها و گنبدهای بلند آن، تنوع وسیع سازه‌های آجری به هم پیوسته، آرایش مغازه‌ها، کثرت سراها، تیمچه‌ها و وجود انواع مشاغل این بازار را نمونه‌ای عالی از محیط تجاری و ارتباط آن با زندگی اسلامی و شرقی ساخته است.
مجموعه بازار تبریز به عنوان یکی از زیباترین و بزرگترین بازارهای به هم پیوسته، گواهی بر اصالت تجارت و معماری در مشرق زمین شناخته می‌شود که در سال ۲۰۱۰(۱۳۸۹ شمسی) در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت.
بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در شهر اردبیل بزرگترین، کامل‌ترین و برجسته‌ترین خانقاه است که با استفاده از معماری سنتی ایرانی و با الهام از تصوف بنا شده است. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این مجموعه گرد هم آمدن ده‌ها اثر بدیع در رشته‌های مختلف هنری است که از آن جمله می‌توان به عالی‌ترین نوع کاشی‌کاری معرق، مقرنس‌کاری، گچ‌بری کتیبه‌های نفیس، خط خطاطان بزرگ دوره صفوی، منبت‌های ارزنده، نقره‌کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی، تُنگ‌بری و… اشاره کرد.
آرامگاه شیخ در بنای هشت ضلعی به نام الله الله در کنار مجموعه مقبره‌های شاه اسماعیل اول، همسر شاه اسماعیل، برخی از مشایخ و صاحب منصبان دوران صفوی و کشته‌شدگان جنگ چالدران قرار گرفته است. این آرامگاه نیز در سال ۲۰۱۰(۱۳۹۸ شمسی) در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
سهمیه سالانه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برای ثبت جهانی، یک اثر است و تشکیل پرونده مربوط به هریک از آثار سه تا چهار سال به طول می‌انجامد. در بخش بعدی این گزارش به معرفی ۱۲ اثر باقی‌مانده ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو می‌پردازیم.