ارگ دولت‌آباد اسفراین، بنایی تاریخی با الگوبرداری از شهر بلقیس
ارگ دولت‌آباد در غرب روستای دولت‌آباد و در فاصله حدود ۱۴ کیلومتری جنوب شرق شهرستان اسفراین قرار گرفته است، این اثر در ارتفاعات جنوب غربی شاه جهان در میان دشت به ارتفاع حدود ۱۲۵۰ متر بالاتر از سطح دریا واقع شده است.
با توجه به مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای انجام شده، این بنای باارزش مربوط به دوره قاجار بوده که در کنار مسیر اصلی جاده ارتباطی سبزوار و اسفراین واقع شده است، این اثر دارای یک ارگ حکومتی و یک بخش مسکونی است که اهالی روستا در آن زندگی می‌کردند، همچنین ارگ دولت آباد دارای برج و باروهای رفیع و گچ‌بری‌های نفیسی است.
ارگ دولت‌آباد از دو بخش تشکیل شده، ارگ که در جنوب واقع شده و با پلان تقریباً مربع شکل به ابعاد ۶۲*۶۳ متر و شارستان که در شمال ارگ واقع است به‌صورت مستطیل شکل به ابعاد ۲۳۱*۲۵۴ متر است.
ارگ حکومتی زمان‌آبادی داری چهار برج دفاعی و باروهای طویلی بوده که اطراف آن را محصور کرده و دارای یک دروازه در جبهه شمالی که به داخل شارستان باز می‌شده و تزیینات گچی است، خوشبختانه هنوز شواهدی از این تزیینات باقی مانده است. قطر دیوارها تقریباً ۱۷۰ سانتیمتر و ارتفاع آن‌ها از کف موجود ارگ تقریباً ۶ متر است. بر روی باروهای ارگ داغه‌های مردگرد نظامی مشهود است که با مطالعات میدانی انجام شده نیز همخوانی دارد و در بالاترین قسمت جرزها، کنگره و مزغل‌ها باقی مانده است.
بخش اعظم و مهم که مردم در آن سکونت داشته‌اند در شمال ارگ واقع شده که در زمان آبادی، مردم کل روستا و بناهای خدماتی و… را در خود جای داده بود.
این بخش با ۹ برج دفاعی، سه دروازه و باروهای طویل و قطور محصور شده است، دروازه‌های این بخش در جبهه‌های شمال، جنوب و شرق بوده که در حال حاضر، دروازه غربی این مجموعه خوشبختانه زیاد دچار آسیب نشده و از همه دروازه‌های ارگ و مجموعه سالم‌تر است. در کنار هر یک از دروازه‌های شارستان دو برج دیده‌بانی ساخته شده تا ورود و خروج را تحت کنترل داشته باشند که تقریباً سالم‌ترین نوع این استراتژی، در دروازه غربی کاملاً مشهود است.
بیشترین فضاهای مسکونی باقی مانده در آخرین دوره سکونت در بخش شارستان در جنوب شرقی آن بوده که تمام فضاها از خشت خام و با سقف منحنی پوشش داده شده است که تنوع در نوع سقف‌ها و پوشش‌ها حائز اهمیت است چراکه استفاده از چوب کمتر به چشم می‌خورد.
طبق مطالعات میدانی و توضیحات اهالی روستا در داخل شارستان حمام و آب‌انبار و در خارج از باروی شارستان و در جبهه شمالی نیز یک آب‌انبار دیگر نیز وجود داشته که بر اثر سیل آبی که در سه دهه گذشته وارد بخش شارستان شد، این بناها و بسیاری از فضاهای مسکونی تخریب شده و مردم روستا به‌مرور زمان داخل شارستان را رها و به خارج از شارستان کوچ کرده‌اند و از آن پس روند تخریب و آسیب‌ها افزایش یافته است.
ویژگی‌های خاص اثر
الگو برداری کامل از شهر تاریخی بلقیس اسفراین (قرار گیری ارگ در جنوب و خارج از برج و باروی شارستان) و ویژگی‌های باارزش دیگر آن، گچ‌بری و برج و باروهای سالم و اتاق‌هایی با انواع طاق‌های مختلف که با استفاده از خشت کار شده‌اند، است.
از دیگر ویژگی بارز این مجموعه خشتی طاق پوش، قوس‌ها و طاق گنبدی آن است.
یکی دیگر از ویژگی‌های بارز آن می‌توان به کنگره و مزغل‌های سالم و همچنین طرح‌هایی که با استفاده از خشت در نمای برج و باروها اجرا شده که به آن روح بخشیده و از سادگی و بی‌پیرایگی خارج کرده است.
از دیگر ویژگی‌های آن می‌توان به گچ‌بری‌ها و شمسه‌کاری‌ها که در متون به آن‌ها اشاره شده است، اشاره کرد، از همه مهم‌تر استفاده از طاق‌هایی به اشکال مختلف که همه با خشت اجرا شده و یک مجموعه‌ای با سقف‌های گنبدی و هلالی بوده که تمام اجرای طاق‌های خشتی در این مجموعه رعایت شده است.
ارگ دولت‌آباد اسفراین با شماره ۳۱۵۲۴ در سال ۱۳۹۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
شهرستان اسفراین در دامنۀ جنوبی کوه‌های آلاداغ و جنوب و غرب شاه جهان قرار گرفته و در جنوب آن نیز رشته‌کوه‌های کم ارتفاع‌تر از جمله کوه‌های جغتای وجود دارد. عمده‌ترین مراکز سکونتی، دشت اسفراین و صفی‌آباد هستند.
آثار به‌جای مانده از استقرارهای پیش از تاریخی از جمله جیران تپه در شهرستان اسفراین نشان‌دهندۀ سابقه تاریخی کهن این منطقه است. اسفراین در دوره‌های اشکانی و ساسانی نیز همواره جزو ولایات مهم به شمار می‌رفته و بارها در متون تاریخی و جغرافیایی از آن نام برده شده است. در دوره اسلامی نیز اسفراین به دلیل قرار داشتن بر سر راه کاروانروی نیشابور به جرجان (گرگان) رونق خاصی یافت و بیش از پیش شکوفا شد.
ارگ بلقیس در نزدیکی شهر اسفراین از جمله مهم‌ترین بقایای شهرهای دوره اسلامی است. در بیشتر منابع تاریخی متعلق به دوره اسلامی، به اتفاقات و تحولات این شهرستان تاریخی اشاره شده است.
مرتبط: