مردم شهرستان‌های فارس هرساله با آغاز ایام سوگواری سیدالشهدا با برپا کردن خیمه‌ها و آذین‌بندی هیئت‌ها، سیاه‌بندی تکیه‌ها، مساجد و حسینیه‌ها و نصب پرچم‌های عزا بر در منازل، به استقبال این ایام می‌روند.
مردم این دیار در این ایام با حضور در محل‌های عزاداری و تشکیل مجالس نوحه‌سرایی و سینه‌زنی به ابراز ارادت خود به سید و سالار شهیدان می‌پردازند.
سبک خاص برگزاری برخی از آیین‌های سنتی که مردم فارس در این ایام برگزار می‌کنند از قدمت زیادی برخوردار است که حتی نام تعدادی از آنها در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.
چارچوگردانی و چک چکو در استهبان، عم کبار و تعزیه در خرم‌بید، آیین خیمه‌های برافراشته و تعزیه در زرقان، تعزیه در صحرا رود فسا، مراسم عاشورا در روستای دوان کازرون، تعزیه در مرودشت مراسم پرچم سرخ حسینی در فورگ داراب، مراسم عزاداری در لار، مراسم سینه‌زنی قطاری در شهر شیراز از آیین‌هایی است که در فهرست آثار معنوی کشور به‌عنوان آثار ناملموس به ثبت رسیده‌اند.
چک‌چکو
آیین چک چکو و چارچوگردانی یکی از آیین‌هایی است که آن را مردم استهبان برگزار می‌کنند.
امامزاده پیرمراد (ع) محل تجمع عزاداران حسینی این شهرستان است و آیین چک‌چکو که نشانه چکاچک شمشیر اشقیا و ضرب سم اسبان است در عصر عاشورا اجرا میشود.
این آیین هرچند قدمتی ۲۰۰ساله دارد اما هرسال با شور و حرارتی خاص توسط نوجوانان، جوانان و بزرگ‌سالان محله‌ها با تجمع در میدان اصلی شهر برگزار میشود.
چک‌چکو در فهرست آثار ملی ثبت‌شده است.
در این آیین که شکلی نمادین از اتفاقاتی است که در عصر عاشورا برای امام حسین (ع) و یاران باوفایشان رخ داد، عزاداران به‌صورت دایره حلقه می‌زنند و در دستانشان دو قطعه چوب یا سنگ می‌گیرند و با نوحه‌خوان همنوایی می‌کنند و قطعات چوب و سنگ را به هم می‌زنند، صدایی که از این حرکت به گوش می‌رسد نمادی از صدای سم اسبان و برخورد شمشیرها در عصر عاشوراست.
بر اساس روایت مورخان، پس از شهادت امام حسین (ع) لشکریان یزید به دستور شمر لعین با اسب‌هایشان بر جنازه شهدای کربلا تاختند و آیین چک‌چکو، واکنش به سم‌کوبی اسبان اشقیا بر بدن‌های مطهر اولیاست.
چارچو (نخل گردانی)
آیین سنتی چارچوگردانی شب عاشورا نیز در حسینیه محله اَهر استهبان برگزار میشود.
چارچو از اتاقکی چوبی باکف مستطیلی تشکیل و بدنه آن از شیشه پوشیده شده است. در این مراسم از ابتدای شب دسته‌های عزادار، زنجیرزن و سینه‌زن به حسینیه محل چارچوگردانی می‌روند.
معمولاً این عزاداری‌ها با سینه‌زنی دایره شکل آغاز میشود و پس‌ازآن گروهی از جوانان درحالی‌که بر سر می‌زنند، این نوحه را تکرار می‌کنند، پس‌ازآن ۱۶ نفر از جوانان چهار طرف چارچو را بلند می‌کنند و وسط میدان می‌چرخانند.
پس از سه بار چرخش، چارچو را به‌جای خود در ساختمان حسینیه منتقل می‌کنند که تا سال دیگر در همان‌جا باقی می‌ماند.
مراسم عزاداری در روستای تاریخی دوان کازرون
اهالی روستای دوان کازرون نیز هرسال به یاد عاشورای حسینی مراسم ویژه‌ای به‌جا می‌آورند که قابل‌توجه است. آنها تمام کوچه‌ها را غبارروبی و محل‌های عزاداری را سیاه‌پوش می‌کنند.
در دوان دو محله وجود دارد که محله پایین و بالا نامیده میشود. سینه‌زنی از شب هفتم محرم شروع میشود و گروه‌سنج و دمام‌زن در محل تجمع شروع به نواختن‌سنج و دمام می‌کنند، پس‌ازآن، مردم محله پایین در میدان کنار بقعه شاه سلیمان و مردم محله بالا در میدان کنار مسجد جامع دوان جمع می‌شوند.
محل تجمع عزاداران، میدانی است که وسط آن را سه دایره متحدالمرکز به فاصله چند متر تشکیل می‌دهد. دایره کوچک‌تر که در مرکز قرارگرفته محل سینه‌زنی کودکان، دایره دوم محل سینه‌زنی جوانان و دایره سوم که بزرگ‌تر است به بزرگان و ریش‌سفیدان اختصاص دارد. در این مراسم یک نفر تک‌خوان اشعار مراثی است و بقیه به او جواب می‌دهند.
تعزیه صحرا رود فسا
از دیگر مراسم‌های عزاداری ثبت‌شده در فهرست ملی کشور می‌توان به اجرای یکی از بزرگ‌ترین تعزیه‌های کشور در صحرا رود شهرستان فسا اشاره کرد.
این نمایش از آیین‌های عاشورا است و بسیاری مناطق فارس ازجمله لامرد، فسا، زرقان و شیراز شاهد اجرای تعزیه‌های بزرگ در سالیان طولانی بوده است. برخی قدمت مجالس شبیه‌خوانی در شهرستان فسا را با توجه به آثار باقیمانده، به بیش از ۲۰۰ سال تخمین زده‌اند.
عم کبار در خرم‌بید
مراسم عباس‌خواهی در زبان محلی عم کبار نام دارد که در شهرستان خرم‌بید بیش از ۱۵۰ سال قدمت دارد و یکی از باشکوه‌ترین مراسم در شمال استان فارس است.
واژه عم کبار که درواقع غم کویار است بنا بر اعتقاد عوام، خطاب به حضرت زینب (س) و منظور از یار، یار حضرت امام حسین (ع) یعنی حضرت ابوالفضل العباس (ع) است.
در این مراسم علم‌هایی از مناطق مختلف شهرستان به مسجد جامع شهر آورده میشود و عزاداران اشعار خود را می‌خوانند و یک نفر در وسط ایستاده و چند نفر دور علم حلقه می‌زنند و با حرکاتی خاص و خواندن اشعار مذهبی، به‌صورت گروهی دور علم می‌چرخند.
برافراشتن خیمه در زرقان
در زرقان، برافراشتن بیرق و چادرهای عزا، آیینی است که باسابقه چند صدساله در فهرست ملی ثبت‌شده است. ۲۷ ذی‌الحجه مردم در حسینیه این شهر با برافراشتن چادرهای بزرگ به پیشواز محرم می‌روند.
سینه‌زنی قطاری مردم شیراز
در شیراز نیز نوعی سینه‌زنی خاص شیرازی‌ها وجود دارد به نام قطاری، این نوع عزاداری به‌صورت دسته‌جمعی اجرا میشود و مسیر حرکت عزاداران دایره‌ای حلزونی و پیچ‌درپیچ است.
این نوع عزاداری در ماه محرم در چند مسجد و حسینیه شیراز همچنان برگزار میشود. این سینه‌زنی به شکل حلزونی اجرا میشود، یعنی ابتدا عزاداران می‌ایستند، دو گام برمی‌دارند و بر سینه می‌زنند و می‌گویند حَسیِن که البته همان حسین است پس‌ازآن در نیمه سینه‌زنی نفرات اول به نفرات آخر می‌رسند و چون به شکل حلزونی حرکت می‌کنند به رأس که رسید سینه‌زنی تمام میشود و این نوع سینه‌زنی اکنون در مسجد بغدادی در سردزک شیراز برگزار میشود.
سینه‌زنی سنتی لارستانی‌ها
ازجمله آیین‌های سنتی و دیرین که ریشه در فرهنگ و تاریخ و تمدن جنوب فارس دارد، عزاداری سنتی و سینه‌زنی مردم لارستان است، این آیین که با زمزمه نوحه‌های جان‌سوز همراه است هرسال در حسینیه‌ها و تکایای این دیار کهن به شکل آیینی برگزار میشود.
عزاداری محرم در لارستان غالباً در مناطق مختلف بنا بر ویژگیهای اقلیمی، فرهنگی و یا جغرافیایی، متکثر و متنوع میشود. در بعضی مناطق دسته‌های سینه‌زنی ایستا و بی‌حرکت و در بعضی دیگر متحرک و درحرکت هستند، بعضی جاها ریتم ضربه به سینه، تخت است و بعضی جاها رقصان و مواج، در شهر لار که سینه‌زنی‌اش به‌عنوان نمونه کلی سینه‌زنی سنتی لارستان شناخته میشود، قریب به ده محله در قالب دو دسته جداگانه در مسیری مشخص حرکت و در یک مکان مشخص مراسم ختم را برگزار می‌کنند.
مراسم پرچم در فورگ داراب
در این مراسم سنتی و آیینی مردم شهر دوبرجی بخش فورگ بر اساس رسم دیرینه بیرق عزا را با چاووشی خوانی و نوحه‌سرایی روی پشت‌بام مهدیه شهر نصب می‌کنند و به استقبال ماه محرم می‌روند.
چاووش‌خوانی اول محرم در سوریان بوانات
چاووش‌خوانی یکی از آیین‌های قدیمی و سنتی در پاسداشت آغاز ماه محرم است و در اقدامی یکپارچه، چاوش‌خوانان و پیر غلامان منطقه از سه مسجد امام حسین (ع)، مسجد صاحب‌الزمان (عج) و مسجد جامع به‌طرف حسینیه امام صادق (ع) حرکت و در بین راه به گروهی از چاوش‌خوانان و همراهان که به‌عنوان سفیران محرم هستند با چاوشی‌خوانی و اهدای بیرق مشکی به اهالی و بازاریان برای نصب در سر در منازل و مغازه‌ها، خبر از شروع ماه محرم و عزای حسینی می‌دهند و به آنان می‌پیوندند.
علاوه بر آیین‌های یادشده تقریباً در همه شهرها و روستاهای استان فارس آیین‌هایی برگزار میشود که در نوع خود کم‌نظیر است، همه این آیین‌ها ریشه در فرهنگ ارادت و دوستی اهل‌بیت دارد، از فسا، داراب، نی‌ریز، زرین‌دشت در شرق فارس تا سپیدان، ممسنی، رستم، کازرون، در غرب و لار، لامرد، مهر، خنج، گراش و جهرم در جنوب همه دارای فرهنگ‌های مختلف و درعین‌حال متحد در برگزاری آیین‌های عاشورایی است.
آباده، اقلید، بوانات، خرم‌بید و پاسارگاد در شمال شیراز، مرودشت، سروستان، کوار، خرامه، فیروزآباد در نقاط مرکزی استان فارس و فراش‌بند و قیر و کارزین در جنوب غربی این استان همگی دارای آیین‌های خاص در ماه محرم هستند.
در مطالعات آیین‌های شیعی، بر دو وجه اهمیت اعتقادی آنها و دیگری اهمیت تاریخی آنها برای اجتماعات شیعی تأکید میشود. آیین‌های عاشورایی و عزاداری‌های محرم در راستای تعظیم شعائر دینی و در راستای تقویت بعد تاریخی و جنبه اعتقادی است که در هر شهر و روستا به‌نوعی جلوه‌گر میشود.
* گزارش از مژگان ثابت‌قدم، کارشناس مسئول ثبت میراث ناملموس و مردم‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری وصنایع‌دستی استان فارس
