باغ اکبریه _بهشتی که قجری‌ها در بیرجند برای خود ساختند
باغ اکبریه بیرجند در آغاز قرن ۱۴ هجری قمری در کنار روستای اکبریه، در ۳ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند قرار داشته است، اما به علت توسعه شهر، اکنون در انتهای خیابان معلم بیرجند قرار دارد.
زمانی برای خود اهمیت خاص حکمرانی شهر را داشته و امروز پس از گذشت قرن‌ها در یکی از خیابان‌های بیرجند رخ‌نمایی می‌کند، یک رخ نمایی از جنس تاریخ، از تاریخی که انگار هنوز در بین ساختمان‌های بلند شهر برجسته است و هر بار که از کنارش رد می‌شوی شکوه و عظمتش در برابر ساختمان‌های سر به فلک کشیده امروزی را درمی‌یابی.
به گزارش ایسنا، باغ اکبریه با پیروی از اسلوب باغ ایرانی و با طرح چهار باغ طراحی و ساخته شده و با توجه به نظام هندسی موجود در کرت بندی، انطباق خیابان مرکزی برمحور تقارن کوشک و بنای سردر ورودی، دارای هندسه‌ای خالص و نظام‌مند و نشانگر یک نمونه برجسته باغ ایرانی است.
وارد باغ که می‌شوی از میان سطح سنگفرش شده که به باغ می‌رسی، هوای مطبوعش را در ریه‌هایت حس می‌کنی، پگس از دیدن درخت‌های سر به فلک کشیده که سنشان از سن تو بسیار بیشتر است به عمارتی می‌رسی که شکوه و جلال از آجرهایش می‌بارد.
عمارت اکبریه که در ضلع جنوبی باغ قرار گرفته با سه بخش مجزا، در دو طبقه و در دوره‌های زمانی متفاوت شکل گرفته است. بخش شرقی عمارت که قدیمی‌ترین قسمت عمارت است در زمان امیر علم خان حشمت الملک بنا نهاده شده است و شامل پلکان دسترسی، صحن وسیع و اتاق‌های اطراف آن است. طبقه همکف آن را نیز یک فضای بارانداز متشکل از صحن مرکزی و غرفه‌های اطراف آن ( که به اشتباه به اصطبل معروف شده) و فضاهای انبار تشکیل داده است.
بخش مرکزی که شاخص‌ترین بخش مجموعه به شمار می‌آید توسط محمد ابراهیم خان شوکت الملک و در دوره قاجار الحاق شد و شامل دالان‌های ارتباطی، اتاق‌های متعدد، شاه نشین، هشتی‌ها، حوضخانه، گنبدخانه ( معروف به کلاه فرنگی ) و اتاق آیینه است.
حوضخانه از طریق سه دری ارسی به ایوان و فضای باغ مرتبط می‌شده است. تغییرات و الحاقات دوره پهلوی (حدود ۱۳۰۰ هجری شمسی ) این بخش از عمارت را در پشت پلکان دسترسی به اشکوب دوم پنهان کرده است.
همچنین پایه‌ای قطور در مرکز حوضخانه برای تامین ایستایی فضای گنبدخانه اجرا شده که به کلی معماری فضای حوضخانه را مخدوش کرده است. در حال حاضر موزه‌های باستان‌شناسی و مردم‌شناسی در این بخش قرار دارند.
بخش غربی عمارت که شامل؛ پلکان ورودی، پیش صحن، اتاق‌ها و یک راهروی ارتباطی در طبقه بالا و تعدادی اتاق با کاربری انبار و گاراژ در طبقه پایین بوده، در دوره پهلوی (حدود ۱۳۰۰ هجری شمسی) ساخته شده است. طبقه فوقانی عمارت غربی در گذشته و حال دارای کاربری اداری است. سردر ورودی که در ضلع غربی باغ ساخته شده به حیاطی وسیع مرتبط می‌شود که فضای سبزی نامتقارن در آن ایجاد شده است. خیابانی سنگ فرش این بخش را به فضای باغ مرتبط می‌کند.
در ضلع جنوبی عمارت مرکزی حیاط اندرونی قرار دارد که حوض ذخیره آب باغ در آن ایجاد شده است. بخش مرکزی حوض را با سکویی آجری به صورت جزیره احداث کرده و در اطراف آن درختان توت و شاه توت کاشته شده است.
همچنین در دو ضلع شرقی و غربی آن دو کرت ایجاد شده است. در ضلع جنوبی حیاط اندرونی فضای حمام قرار دارد. در کنار حمام قاجاری، حمامی جدید ساخته شده که علاوه بر خزینه آب گرم، دارای دوش آب گرم است.
این مجموعه در آغاز قرن ۱۴ هجری قمری در کنار روستای اکبریه، در ۳ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند قرار داشته است، اما به علت توسعه شهر، اکنون در انتهای خیابان معلم بیرجند قرار دارد.
در زمان‌های قدیم برای خودش اهمیت ایدئولوژیکی داشته، به لحاظ کارکرد سیاسی مهم‌ترین مجموعه حکومتی شهر بیرجند به شمار می‌رفته و به نوعی مقر حکومت چند تن از امرای خاندان علم از جمله “امیر علم خان حشمت الملک”، “محمد ابراهیم خان شوکت الملک” و “اسدالله علم” بوده است.
در گذشته بخش شرقی عمارت و اندرونی آن، ویژه سکونت خاندان علم بوده و بخش مرکزی آن به امور دیوانی و حکومتی اختصاص داشته است. این باغ و زمین‌های کشاورزی وابسته به آن در گذشته از آب قنات اکبریه مشروب می‌شده‌اند، اما در حال حاضر علاوه بر آن، بخشی از آب مورد نیاز باغ از چاه عمیق اکبریه تامین می‌شود.
آب از طریق کانال و لوله‌های زیر زمینی به استخر جنوبی عمارت وارد شده و پس از آن از طریق جوی‌های سر پوشیده و از زیر عمارت به فضای باغ وارد می‌شود. سیستم آبیاری باغ غرق آبی است. انتقال آب در کرت‌ها از طریق دو جوی اصلی و رو باز که در دو طرف خیابان مرکزی قرار دارد صورت می‌گیرد. دو ردیف درخت کاج در مسیر این جوی‌ها کاشته شده تا سایه آن‌ها مانع از تبخیر زیاد آب شود، درخت‌هایی که عمرشان به بیش از ۱۰۰ سال می‌رسد و بعضی از آن‌ها شناسنامه‌ای بر روی تنه خود دارند تا نشان دهند چه تاریخی را پشت سر گذاشته‌اند.
در گذشته (دوره قاجار) انتقال آب از استخر جنوبی عمارت به سمت باغ از طریق جوی آب روبازی که از مرکز عمارت عبور می‌کرده انجام می‌شده است. این جوی پس از گذر از حوضخانه عمارت مرکزی، آب مورد نیاز حوض شمالی را نیز تامین می‌کرده است. این جوی در تغییرات دوره پهلوی باغ از بین رفته و کانال‌های سرپوشیده دو طرف عمارت مرکزی جایگزین آن شده‌اند.
وجود انبوهی از درختان غیر مثمر همچون کاج با قدمتی بیش از ۱۰۰ سال در کنار درختان مثمر نظیر پسته و انار، همچنین درختچه‌هایی مانند رز، گل محمدی و بوته‌ها و گل‌های فصلی، تنوع مطلوبی از گونه‌های گیاهی را پدید آورده است.
نظام آبیاری، بهره‌مندی از هوای آزاد، نور و خاک در طراحی این مجموعه مانند دیگر باغ‌های ایرانی روشمند و با برنامه‌ریزی احداث شده است.
نکته شاخص در معماری باغ اکبریه و دیگر باغ‌های نظیر آن که در منطقه کویری بیرجند طراحی و احداث شده‌اند، نبوغ معمار در جدال با طبیعت ناسازگار بیابانی منطقه و استفاده بهینه از آب برای شادابی و نگهداری فضای سبز باغ، تعامل با محیط و چشم انداز، رعایت اصول باغ ایرانی، تنوع و تکثر در عین وحدت و حفظ سبک و نوآوری، شناخت اقلیم و تطابق امکانات با نیازهای طبیعی در ایجاد بهشتی کوچک در دل کویر است.
فرم ویژه بکار رفته در معماری آن نشانگر کاری است ماهرانه که احتمالا توسط معماران یزدی و بومی انجام شده است. همه چیز در این باغ‌ها حسشاب شده طراحی شده؛ از طرز قرار گیری درختان و بوته‌ها تا مکان ساخت باغ و یا حتی جزئیاتی چون پله‌ها.
مساحت عرصه این مجموعه حدود ۳۵۰۰۰ مترمربع و اعیان آن ۵۴۰۸ مترمربع است. به طور کلی مجموعه اکبریه دارای عناصر معماری نظیر سردر ورودی، عمارت، انبار، باغ، فضای بارانداز( اصطبل ) مسجد، استخر و حصار است. این مجموعه تا سال ۱۳۵۵ هجری شمسی در مالکیت خاندان علم بود، اما در این سال از سوی اسدالله علم جهت احداث موزه، وقف آستان قدس رضوی شد.
از سال ۱۳۷۲ مرمت این مجموعه با کاربری موزه آغاز شد و هم اکنون با کاربری فرهنگی در اجاره اداره‌کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی است. در کنار این باغ، روستایی به نام اکبریه وجود دارد که در گذشته محل سکونت رعیت خاندان علم، خدمه باغ اکبریه، مادر و همسر امیر علم خان حشمت-الملک بوده و به عبارتی موجودیتش وابسته به این باغ بوده است. این روستا تا به امروز نیز هویت خویش را حفظ کرده و بیشتر مالکیت آن وقفی است.
باغ اکبریه به همراه ۸ باغ ایرانی با شماره ۰۰۹-۱۳۷۲ به اتفاق آراء در سی و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی در سال ۱۳۹۰ در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. قبل از این، مجموعه باغ اکبریه در تاریخ ۲ خرداد ۷۸ با شماره ۲۳۲۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده بود.
باغ‌های تاریخی بیرجند با کاربری‌های متعدد
محمدعلی جنتی‌فر، مدیر پایگاه میراث جهانی باغ اکبریه به ایسنا گفت: در خراسان‌جنوبی ۱۱۹ باغ تاریخی وجود دارد که ۶۵ باغ در فهرست میراث آثار ملی ثبت شده است.
وی بیان کرد: از این تعداد ۶۳ باغ در بیرجند واقع شده است که نشان‌دهنده توجه نیاکان ما به کاشت درختان در فضای معماری بوده است.
کارشناس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی ادامه داد: از مهم‌ترین باغ‌های شهر بیرجند می‌توان به باغ اکبریه، رحیم آباد، بهلگرد، شوکت آباد، باغ امیرآباد، بهلگرد، معصومیه، بهارستان و منظریه اشاره کرد که به لحاظ معماری و طبیعی بسیار چشم نواز هستند.
جنتی‌فر افزود: در میان این باغ‌ها، باغ و عمارت اکبریه جایگاه خاصی دارد، چرا که در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده و در حقیقت در طرح حفاظت میراث جهانی قرار گرفته است.
وی با اشاره به اینکه باغ‌های بیرجند نمونه‌های منحصر به فردی هستند، گفت: این باغ‌ها مربوط به دوره‌های تاریخی متعددی هستند و حتی در برخی از باغ‌ها نشانه‌هایی از دوره صفویه نیز پیدا شده است.
مدیر پایگاه میراث جهانی باغ اکبریه یادآور شد: باغ‌های بیرجند کاربری‌های متعددی از جمله کاربری‌های مسکونی، تفریحی، کشاورزی، اقتصادی و حکومتی داشته‌اند که در نقاط مختلف بیرجند قدیم استقرار پیدا کرده‌اند.
مرتبط: