برج گری‌کوه بستک، اثری از دوره صفویه
این بنا در سال ۱۳۸۱ به شماره ۶۱۱۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
تاریخچه بنا
بر روی دیوار طبقه دوم بنا کتیبه‌ای وجود دارد که سنه ۱۳۲۹ را نشان می‌دهد. این کتیبه اگر مربوط به زمان ساخت بنا باشد، بیانگر قدمتی بیش از ۹۰ سال است و آن را به دوره قاجار می‌رساند. ولی ممکن است ساخت بنا مربوط به زمان قدیمی‌تری مثلاً دوره صفویه باشد و این کتیبه مربوط به زمان تعمیرات و تغییرات بعدی ساختمان برج باشد.
با توجه به محل قرارگیری بنا در مسیر جاده بندرلنگه ـ لار و وجود تعداد زیادی کاروانسرای صفوی در این مسیر، احتمال صفوی بودن بنا بیشتر می‌شود.
مشخصات بنا
بنای برج در سه طبقه ساخته‌شده و ارتفاع کلی آن ۹۱۵ سانتی‌متر است. نقشه بنا به شکل مستطیلی است، و به درازای ۷۰۶ و پهنای ۳۵۵ سانتی‌متر در جهت شرقی غربی قرار دارد. بنا از سنگ‌های قلوه و ملات ساروج ساخته‌شده و پوشش دیوارها نیز از ساروج است. سقف طبقه همکف و طبقه میانی از چوب محلی و شاخ و برگ درختان ساخته شده و طبقه سوم نیز به‌صورت پشت‌بامی با دیوار بلند و بدون سقف بوده است.
کف طبقه همکف در ارتفاع ۲۰ سانتی‌متری، کف طبقه میانی در ارتفاع ۴۰۰ سانتی‌متری و کف طبقه فوقانی در ارتفاع ۶۷۰ سانتی‌متری قرار گرفته، بنابراین ارتفاع طبقه همکف از دو طبقه دیگر بیشتر است. ضخامت دیوار طبقه پایین ۸۰ سانتی‌متر، طبقه میانی ۶۵ و طبقه فوقانی ۳۵ سانتی‌متر است. صعود به طبقات بالا به‌وسیله نرده‌های چوبی امکان‌پذیر بوده که در گوشه جنوب شرقی بنا قرار دارد.
ورودی بنا نزدیک مرکز ضلع جنوبی واقع شده و کف آن نسبت به زمین‌های اطراف در ارتفاع ۷۰ سانتی‌متری است. عرض ورودی ۹۰ و ارتفاع آن ۱۱۵ سانتی‌متر است. در نمای شمالی بنا همچنین عنصری شبیه به پنجره دیده می‌شود که مربوط به طبقه میانی بناست. این عنصر به شکل مستطیل عمودی با عرض ۵۰ و ارتفاع ۹۰ سانتی‌متر است.
در نمای دیوارهای چهار طرف بنا دو ردیف فرورفتگی‌های مستطیل شکل عمودی دیده می‌شود که در ارتفاع ۴۰۰ و ۶۰۰ سانتی‌متری تعبیه شده‌اند. این فرورفتگی‌ها احتمالاً به‌عنوان تیرکش مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در اضلاع جنوبی و شمالی در هر ردیف ۶ عدد و در اضلاع غربی و شرقی در هر ردیف ۳ عدد و مجموعاً ۳۶ فرورفتگی تیرکش در نمای چهار طرف بنا به چشم می‌خورد. در دیوارهای ساختمان، حفره‌های مربع شکل کوچکی دیده می‌شود که کاربری آن‌ها مشخص نیست. از بالای تیرکش‌های ردیف دوم، به‌طرف بالا، دیوارها حدود ۵ سانتی‌متر برآمده‌تر می‌شوند.
در نمای طبقه سوم، عناصر تقریباً هرمی شکلی در یک ردیف دیده می‌شود که مقطع سطح پایین آن مثلث شکل و رأس آن‌ها نوک‌تیز است. این عناصر احتمالاً جنبه حفاظتی و امنیتی داشته تا سربازان درون برج به هنگام مراقبت، از بیرون مورد حمله قرار نگیرند. روزنه‌هایی که در پشت آن‌ها تعبیه‌شده، این فرضیه را به واقعیت نزدیک می‌کند.
در اضلاع بلند شمالی و جنوبی هر کدام سه عدد و در ضلع شرقی یک عدد از این عناصر دیده می‌شود. اما در ضلع غربی تنها یک عدد وجود دارد و به‌جای دیگری، هم‌اکنون پنجره‌ای قرار دارد. این موارد ممکن است نشانگر تخریب بنا و یا تغییرات بعدی باشد.
در لبه فوقانی بنا نیز کنگره‌هایی تعبیه شده که تقریباً به شکل قوس‌های جناغی هستند. تعداد این کنگره‌ها در هر یک از اضلاع طویل هفده عدد و در اضلاع باریک هشت عدد بوده است. کنگره‌های ضلع غربی نسبتاً سالم هستند ولی کنگره‌های اضلاع دیگر از بین رفته‌اند.
نوع بهره‌برداری
ترکیب ساختاری بنا، محل قرارگیری آن و نیز تیرکش‌ها و کنگره‌های آن شکی باقی نمی‌گذارد که بنای برج کارکرد نظامی، حفاظتی و امنیتی داشته است.
برج گری‌کوه یک بنای نظامی بوده و با توجه به کاربری خاص آن هیچ‌گونه عوامل و عناصر تزیینی در نمای بیرونی و درونی ساختمان دیده نمی‌شود.
* گزارش از مرجان روایی رئیس گروه موزه‌ها و اموال منقول اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان هرمزگان