تکیه زنجیری، تجلی معماری ایرانی در شهر شاهرود
بر اساس شواهد و مدارک موجود، هسته اولیه این شهر به دلیل دفاع از مهاجمان، بر فراز تپه‌های کم ارتفاع دامنه کوه شمالی و غربی رود بزرگ این منطقه بنا شد که به جهت بزرگی این رود، تدریجاً نام شاهرود را به خود گرفت و به‌تدریج همراه با برقراری امنیت در محل، رشد و توسعه‌یافته به‌طوری‌که این شهر در کنار صددروازه، پایتخت اشکانیان که به عقیده بسیاری از محققان محل کنونی شهر دامغان است، در اعداد شهرهای معتبر پارتی درآمد. به نوشته برخی محققان ازجمله «اگورود نیکوف»، سومین آتش مقدس اهورامزدا که در اوستا آمده، آذرفرنبغ است که آتشکده بزرگ شاهرود بوده است.
در شهرستان تاریخی شاهرود، تکیه زیبا و منحصر به فردی به‌عنوان تکیه زنجیری وجود دارد، در تعریف تکیه باید گفت، برای تکیه دو تعریف لغوی شده است؛ یکی از آن‌که تکیه را کلمه‌ای عربی دانسته و به معنی محل یا موضعی که به آن پشت داده می‌شود و در اصطلاح به معنی خانقاه و محل برگزاری تعزیه می‌دانند.
تعریف دیگر که از استاد محمد کریم پیرنیا است آن است که: «تکیه به معنای بلند است». در اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار این نام برای محل‌هایی که در آن مراسم تعزیه برگزار می‌شد به کار می‌رفت. اکثر تکایای ایران به‌صورت مرکز محله بودند و همواره در طول سال مورد استفاده واقع می‌شوند.
مطرح شدن (تکیه) فعل‌وانفعالاتی نمایشی میان بازیگر و تماشاگر را که خصلت ویژه مراسم سنتی محرم بود حفظ کرد و فزونی بخشید. وقایع اصلی نمایش بر سکویی بلند و بدون پرده که در وسط تکیه بنا شده بود اجرا می‌شد. گرداگرد این سکو راه باریک و مدوری بود که تعزیه‌خوان‌ها برای نشان دادن طرح‌های کوچک شامل سفرها، گذشت زمان و تغییر صحنه از آن استفاده می‌کردند. در اطراف این راه که جایگاه مسطح تماشاگران را نیز شامل می‌شد اغلب سکوهای فرعی و کوچکی ساخته شده بود که بعضی از صحنه‌های کوچک را روی این سکوها بازی می‌کرد. . علاوه بر این‌ها دو راهرو یا بیشتر در محل تماشاگران وجود داشت که از سکوی اصلی به پشت تکیه راه می‌برد. این راه رو راه ورود قاصدان، لشکرها، دسته‌های شامل اسب و شترها بود. زد و خوردها و جنگ‌های تن‌به‌تن معمولاً در پشت سر تماشاچیان و بیرون از چهارچوب تکیه انجام می‌شد. در واقع، تکیه انگاره‌ای بود از دشت کربلا و بدین‌سان اگر گفته شود تکیه نوعی سنگر برای شیعیان بود چندان گزافه نیست.
تاریخ بنای تکیه زنجیری یا تکیه بازار دقیقاً معلوم نیست. آنچه مسلم است یکی از قدیمی‌ترین بنای شهر شاهرود بوده و قدمت آن از مسجد امام حسن عسگری (ع) ۱۱۳۲ه. ق – مدرسه قلعه ۱۲۰۴ ه. ق تکیه بیدآباد ۱۲۳۰ ه. ق، تکیه قلعه ۱۲۳۲ه. ق و مسجد آقایان ۱۲۴۸ ه. ق بیشتر است.
تکیه زنجیری بنا به قولی در اواخر دوره صفویه زمان حکومت شاه سلیمان صفوی در آن زمان که شاهرود قصبه‌ای بیشتر نبود، در قسمت غرب شاهرود به همت خاندان جلالی و وابستگان برای برگزاری مراسم عزاداری با وسعتی موافق احتیاج آن زمان ساخته شده است. در زمان محمدعلی افشار که ظاهراً حاکم وقت شاهرود بود، این بنا توسعه پیدا کرد و به نام تکیه محمدعلی افشار نامیده شد. در دوران حکومت فتحعلی‌شاه قاجار که شاهرود موقعیت تجاری پیدا کرد و رو به توسعه گذاشت و به‌صورت شهر نسبتاً بزرگی درآمد بنای تکیه گسترش پیدا کرد و تکیه بزرگ شاهرود نامیده شد و چون در وسط بازار آن روز قرار گرفته بود به‌نام تکیه بازار معروف شد و باز به مناسبت زنجیر بزرگی که در بالای صحن تکیه نصب شد و پوشش پارچه‌ای روی آن کشیده می‌شد به‌نام تکیه یا حسینیه زنجیری هم نامیده می‌شود. ازجمله ویژگی‌های منحصربه‌فرد این اثر تاریخی و فرهنگی ارزشمند، که به‌نوعی می‌تواند تاریخ و قدمت آن را تعیین کند، می‌توان به عناوین ذیل اشاره کرد:
۱. به استناد وقف‌نامه و طومار تکیه، چنارهای قدیم بسیار بزرگ مثل چنار جلوی تکیه و چنار سوخته و چنارهای جلوی مسجد آقا که اکنون وجود دارند و سن آن حدوداً ۳۰۰ سال تخمین زده می‌شود و چنار بزرگ مقصود و چهارسوق که از بین رفته‌اند تاریخ بنای تکیه به قبل از ۳۰۰ سال پیش تخمین زده می‌شود.
۲. زنگی که در سال ۱۱۹۸ ه. ق وقف شده و بر روی نخل نسب می‌شود.
۳. شمعدانی که در سال ۱۱۹۷ ه. ق وقف شده. سنج قدیمی تکیه که در سال ۱۲۰۸ ه. ق وقف شده و لوازم قدیمی‌تری که بوده و اواخر حکومت رضاشاه جمع‌آوری‌شده و برده‌اند.
۴. از نوشته‌های روی تخته‌ها معلوم می‌شود، اتاق پذیرایی آن در سال ۱۲۷۰، شاه‌نشین شمالی در سال ۱۲۷۱ و شاه‌نشین جنوبی در سال ۱۲۹۱ ه. ق بازسازی شده است.
۵. ازجمله آثار مانده و باارزش، طومار تکیه است که پارچه‌ای مربع شکل است به ابعاد حدوداً یک در یک متر که اسامی و مورد مصرف موقوفات بر روی آن نوشته شده و به امضای معتمدان رسیده است.
مراسم طوق‌برداری و دسته سینه‌زنی یا عباس از تکیه بازار شروع و به همان‌جا ختم می‌شود. همچنین نخل بزرگ شاهرود که مالکیت و تزئینات آن مربوط به تکیه می‌باشد، روز یازدهم محرم با همکاری تکیه بیدآباد و هیئت باغ زندانی‌ها و بقیه اقشار با جلال و عظمت برداشته می‌شود.
در سال ۱۳۶۴ شمسی بنا به نیاز با کسب اجازه از امام جمعه وقت حیاط‌های کوچک متعلق به تکیه جزو سالن اصلی شد و در سال ۱۳۸۴ به همت خدام و اداره اوقاف، شاه‌نشین شمالی، سقاخانه، چراغ‌خانه و اتاق پشت دیر مرمت و بازسازی و سالن‌های پذیرائی بالا و پایین تکمیل و آشپزخانه جدید با وسعت کافی ساخته شد.
در حدود ۹۰ سال پیش زنجیر تکیه بازار را از روسیه آوردند و احتمالاً این زنجیر لنگر یک کشتی قدیمی بوده است و تا به امروز آنچه به‌عنوان تکیه زنجیری در سال‌های گذشته وجود داشته شامل صحن تکیه، شاه‌نشین‌های شمالی و جنوبی و تالارهای شرقی و غربی که هنگام مراسم تعزیه، زنان در قسمت تالارها قرار داشته‌اند و بزرگان و حاکمان در قسمت شاه‌نشین‌ها قرار می‌گرفتند، بوده است. همچنین سالن اصلی و اولیه تکیه در پشت تالار شمال شرقی قرار داشته است. در زیر تالارها (ایوان‌ها) انبارهایی وجود داشت که در گذشته به‌عنوان اسطبل اسبان بزرگان تکیه و همچنین انبار مورد استفاده قرار می‌گرفت.
اهمیت و ویژگی این تکیه، آن است که حدود ۱۰۰ سال پیش ترکمان‌ها به شاهرود حمله می‌کنند و محله قلعه سنگ را با سلاح‌های گرم خود به محاصره درمی‌آورند تا شاید بتوانند اموالی به دست آورند. چند روز می‌گذرد و محاصره ادامه پیدا می‌کند مردم که از این وضع خسته شده بودند در تکیه بازار جمع می‌شوند و به مشورت می‌پردازند بالاخره تصمیم گرفتند دسته‌جمعی به‌طرف قلعه سنگی حرکت کنند و ترکمان‌ها را بیرون برانند اتفاقاً این موضوع در پنجم محرم اتفاق می‌افتد و مردم به‌صورت دسته بزرگی یا عباس یا عباس‌گویان به‌طرف قلعه راه می‌افتند این دسته که هرلحظه شور و هیجان آن بیشتر می‌شود به قلعه سنگ نزدیک می‌شود.
از حیث ویژگی‌های معماری این اثر می‌توان به دوران تاریخی و تغییرات این ادوار اشاره کرد:
الف) اواخر دوره صفویه: به نظر می‌رسد در این دوره سقف روی شاه‌نشین جنوبی که تنها سقفی است که به‌صورت تاق و تویزه کار شده – و آجرهای نمای به کار رفته در این ورودی به‌مراتب بهتر از ورودی شمالی است و همچنین تزئینات به کار رفته در این ورودی به‌مراتب بهتر از ورودی شمالی می‌باشد که نشان از اهمیت بالاتر و قدمت بیشتر آن نسبت به فضاهای دیگر بنا است.
آب‌انبار قدیمی نیز که در ارتفاع ۵ متری از کف ساخته‌شده نیز به همین دوره می‌رسد.
ب) دوره قاجار: ایوان‌ها دور حیاط با توجه به مدارک موجود متعلق به دوره قاجار هستند دلیل دیگری که وجود دارد آن است که در دوران قاجار ساخت این نوع تکیه‌ها برای انجام مراسم تعزیه بسیار رواج داشته است.
ج) دوره بعد از انقلاب اسلامی: که در این دوره بنای جدید تکیه در قسمت شرقی ساخته و پرداخته شده است و قسمت‌های مختلفی در فاصله دوره‌های اول و دوم و سوم به تکیه اضافه شده‌اند.
ساختمان تکیه زنجیری شامل دو قسمت ۱- قسمت نوسازی شده ۲- بنای قدیمی است. این بنا در شمال شهر شاهرود و در بافت قدیمی شهر قرار دارد و در اطراف آن به فاصله کمتر از ۵۰۰ متر سه مسجد، یک حمام قدیمی و آب‌انباری که از فضاهای متعلق به تکیه است قرار دارد. تکیه زنجیری در ایام محرم و سایر عزاداری‌ها مرکز مهمی در منطقه و شهر است.
قسمت باقی‌مانده از بنای قدیمی شامل یک حیاط مرکزی است که دور تا دور آن در طبقه همکف دارای حجره‌هایی است که در قسمت شرقی هنگام نوسازی قسمت شرقی بنای قدیمی دیوارهای جداکننده آن برداشته شده و به‌صورت یکپارچه است. ورودی جنوبی به دلیل تزئینات کتیبه گچی و پیشانی چوبی که با آجرکاری و کاشی‌کاری از اهمیت بیشتری نسبت به ورودی شمالی برخوردار است.
شاه‌نشین‌ها روی ورودی‌های شمالی و جنوبی چند پله بالاتر از کف طبقه اول قرار دارند. شاه‌نشین طبقه اول دارای سه ستون با سرستون مقرنس‌کاری شده در طرف حیاط است و احتمالاً محل استقرار افراد مهم در زمان برگزاری مراسم‌های تعزیه و عزاداری بوده است. دور تا دور حیاط در طبقه اول ایوان با ستون‌ها و نرده‌های چوبی قرار دارد. راه‌پله ورودی ایوان‌ها در قسمت غربی ورودی جنوبی قرار دارد که ورودی سالن نوسازی شده و حجره‌ها و شاه‌نشین جنوبی نیز می‌باشد.
کمی با فاصله از ورودی جنوبی حیاط یک درخت چنار قطور خشک شده دارد که در قدیم یکی از پایه‌های زنجیر بوده است و چنار دیگری در قسمت شمالی حیاط قرار داشته که اینک اثری از آن نیست و پایه دیگر زنجیر بوده است. زنجیر فلزی که آلیاژ خاصی از آهن است بر روی دو چنار و دو پایه چوبی که هم‌اکنون به‌صورت فلزی است قرار می‌گرفت. پوشش روی حیاط که عنصری از معماری تکیه‌های زمان قاجار بوده (تکیه دولت) در ایام عزاداری بر روی زنجیر نصب می‌شود.
* گزارش از هانی رستگاران، پژوهشگر میراث‌فرهنگی و مسئول ثبت آثار و تعیین حریم میراث ملی استان سمنان