نوشته‌ها

​حمام خان _حمامی که موزه مردم‌شناسی بستک شد

نام بنا به ​حمام خان معروف است و به دستور صولت الملک، خان وقت بستک ساخته ‌شده است، در ابتدا این حمام مورد استفاده اختصاصی خان بستک قرار داشته که بعدها مورد استفاده عموم مردم قرار گرفته است.

حمام خان بستک متعلق به دوره قاجار است و قدمتی حدود ۱۵۰ سال دارد.

مشخصات بنای ​حمام خان

بنای مورد نظر دارای همان سیر کولاسیون همیشگی حمام‌ها است که این مورد در تمام حمام‌های کویر مرکزی دیده می‌شود.

بینه، میاندر، گرمخانه، استخر (خزینه) که فضای گرم‌کننده آن تون است و در عمق زمین قرار گرفته که این قرارگیری به علت نگهداری گرما در این عمق است و مصالح ساختمانی تشکیل‌دهنده این بنا سنگ و ساروج محلی و گچ نیم پخت و اندود درونی آن ساروج تیشه‌ای است.

حمام خان دارای ۱۳ گنبد کوچک و بزرگ است که از دور نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. به‌وسیله پلکانی از سمت جنوب به داخل سالن اصلی مشرف می‌شود و چهار طرف سالن اصلی سکوهایی برای نشستن موجود است. در وسط سالن حوض هشت‌ضلعی زیبا قرار دارد که در وسط آن‌ یک فواره سنگی بوده است.

​حمام خان

از سالن اصلی به‌وسیله یک راهرو به سالن دوم می‌رسیم و قبل از رسیدن به سالن دوم در سمت چپ راهرویی وجود دارد که به چند اتاق کوچک جدا از هم مشرف می‌شود که ظاهرِاً رختکن یا پاشوره بوده است.

سالن دوم دارای دو سکو برای نشستن و سه اتاق که یکی از آن‌ها به اتاقک‌های کوچکی تقسیم‌شده و محل نظافت شخصی بوده است، وجود دارد، روبروی راهروی ورودی سالن آب‌انبار قرار دارد که به سه قسمت تقسیم‌شده است. در کف قسمت میانی سوراخی موجود است که به شکل کوره بوده و برای گرم کردن آب ساخته شده است.

آب‌انبار اصلی در انتهای ضلع شمالی حمام قرار دارد که به‌وسیله حائلی از آب‌انبار مشرف می‌شود. دو طرف حمام از داخل به ارتفاع ۱/۵ متر از کف دارای کانال آب است.

نوع بهره‌برداری و تزئینات ​حمام خان

حمام خان بستک در سال ۱۳۷۷ به شماره ۲۲۱۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و هم‌اکنون به‌عنوان موزه مردم‌شناسی بستک مورد استفاده قرار می‌گیرد.

فضاهای حمام به علت نوع استفاده و کاربری آنها از یک نوع مدل تبعیت می‌کند که در این فضاها تزئینات نقش پایانی و بسیار ناچیز را ایفا می‌کنند پس در این مورد تنها تزئینات قابل‌ذکر، رسمی‌بندی سقف است که به چشم می‌خورد. در بدنه این بنا کانال‌هایی برای انتقال آب گرم به تمام فضاها تعبیه ‌شده است.

​حمام خان

توضیح ضروری و اختصاصی بنا

علاوه بر خصوصیات عمومی حمام‌ها که در این بنا مشاهده می‌شود، معماری داخلی آن نیز باعث شده تا این بنا را به‌عنوان بهترین نمونه حمام‌های این ناحیه در نظر بگیریم. با توجه به خصوصیات فرهنگی و مذهبی ساکنان جنوبی که نسبت به نظافت حساسیت خاصی داشتند، نگهداری عناصری که بیان‌کننده این خصوصیت زیبا باشد نه‌تنها باعث نشر این فرهنگ سنتی می‌شود بلکه باعث قدرت روزافزون این طرز فکر در مردم است. فضاهای مشاهده ‌شده در این بنا همانند حمام‌های عمومی دیگر است به شکلی که می‌توان این توالی فضایی را بر پلان حس کرد.

از نظر معماری داخلی فضاها به گونه‌ای در کنار هم قرار گرفته‌اند که گرمای درون فضا به شکل نامناسب از بین نرود.

گنبدهای درون فضا به‌وسیله سنگ‌های اسفنجی و ملات ساروج کار شده است و قسمت داخلی آن به‌وسیله ساروج اندود شده و در نهایت تیشه‌خور شده است و مصالح کف آن آجرفرش است.

از نظر جزئیات معماری باید گفت که جزئیات خاصی در بدنه کانالی تعبیه‌ شده که همان گربه‌رو در معماری حمام‌های کویر مرکزی یافت می‌شود و عمل می‌کند، این کانال از گرم‌خانه، بینه و میاندر نیز دیده می‌شود که به شکل یک گرم‌کننده در کل محوطه حمام تقسیم‌شده است.

* گزارش از امیر بهمنی

مرتبط:

چشمه سبز پوشان در هرمزگان

بـرقع؛ میراثی کهـن از هویت زنـان هرمزگان

قلعه هرمز _یادگار حضور استعمار در خلیج فارس

حمام خان _تلألویی از طرح و نگار قاجاری

همیشه دیدن بناها و معماری‌های قدیمی و حضور یافتن در مکانی تاریخی مربوط به دورانی بس دور که نسل ما در آن غایب بوده‌است، با حس و حالی بسیار ناب همراه است، حس و حالی که بوی ناب قدیم را می‌دهد.

در این گزارش قصد داریم به دل سال‌های ۱۲۲۰هجری قمری سفری داشته باشیم، سفری به زمان حاکمیت امان‌الله خان اردلان و دوره قاجار…

برای رسیدن به این مکان تاریخی وارد بازار سرپوشیده شهر می‌شوم جایی که خود آمیخته با معماری اصفهانی است و یکی از مکان‌های گردشگری شهر محسوب می‌شود، از میانه کسبه بازار که حال ماسک‌های بی‌روح این روزهای کرونایی چهره خسته آن‌ها را در خود غرق کرده است می‌گذرم، به مسجد داروغه می‌رسم جایی که این بنای تاریخی در آن قرار گرفته است.

پس از طی کردن چند پله به پایین وارد این بنای باشکوه می‌شوم، اینجا حمام خان است در همان بدو ورود با هجومی از طرح‌ها و نقش‌ها و سنگ نبشته‌ها روبه‌رو می‌شوم که روایتی است از ذوق و سلیقه دستان هنرمند معماران آن زمان!

با ورودم به حمام خان و دیدن این بنای زیبا، تصویری از حال و هوای حمام در آن روزگاران در ذهنم مجسم می‌شود و صدای آواز فولکلوری قدیمی از زمان‌هایی بس دور به گوش می‌رسد که مردان در دورهمی‌هایشان در حمام زیر لب زمزمه می‌کردند.

خود نزدیکی حمام به بازار کسبه شهر راوی حکایتی است از زمان‌های قدیمی که کسبه بازار و مردان محله خسته از یک روز کاری یکی پس از دیگری به سمت حمام راه می‌افتادند تا آبی به تن بدهند و گرد خستگی روزی که در گذار بود را از تن بتکانند.

این بنا یکی از بناهای بی‌نظیر و باشکوه شهر زیبای سنندج است که سنگ نبشته آن راوی حکایت دورانی است که «امان‌الله خان اردلان» والی کردستان و اتمام ساخت این بنا در سال ۱۲۲۰ هجری قمری بوده است.

غیرممکن است به این حمام سری بزنید و از دیدن آن همه زیبایی و نقش و نقوش قدیمی به کار رفته در این بنا به وجد نیایید.

حمام خان

معماری

حمام خان به سبک حمام‌های دیگر ایرانی طراحی و ساخته شده و دارای بخش‌های مختلفی ازجمله سردر ورودی، هشتی، سربینه (حمام سرد)، میان در، بینه (حمام گرم)، خزینه، خلوتی، سرویس‌های بهداشتی، آب انبار اضافی و تون است.

به هنگام بازدید از دو سکوی حمام خان، دو آب نمای زیبا را خواهید دید که گویا در زمان سلطنت امین التجار پُر شده و دوباره مرمت و بازسازی شده‌اند.

در کنار همه این‌ها استفاده از فضاهای کفش کن در زیر سکوها هم قابل توجه است؛ به طور کلی حمام در بخش سرد دارای سه آب نما و در بخش حمام گرم دو آب نما و در هر یک از خلوتی‌ها آب نمایی در کف آن تعبیه شده است.

کف حمام سنگ مرمر است و آزاره و درپوش حمام سرد سنگ تیشه‌ای منطقه است هرچند که به طور دقیق کف سکوهای حمام از ترکیب حمام سرد مشخص نبود ولی برای همخوانی از سنگ تیشه‌ای استفاده شده است.

سقف تمام فضاهای حمام از ترکیب طاق و گنبد است که در استحکام و ایستایی ساختمان بسیار مؤثر بوده است و مصالح مورد استفاده نیز بیشتر از سنگ و آجر و آهک به صورت بسیار گسترده است و ملات آبی در این ساختمان نقش اول را داشته است.

حمام خان

تزئینات

ویژگی بارز دیگر این ساختمان تزئینات پرکار آهکبری با نقش و نگار متنوع و کاشیکاری هفت رنگ با موضوع‌های متنوع است.

تمام سطح داخلی فضاهای حمام سرد (سربینه) و حمام گرم، خلوتی‌ها و حتی خزینه با نقوش مختلف آهکبری شده است؛ آهکبری‌های این حمام بسیار پرکار است و در آن از نقوش گل و گیاه، هندسی، نقش‌های حیوانی و انسانی و ترکیب انسانی و پرندگان استفاده شده است. نقش پرندگان به صورت جفت (نر و ماده) و استفاده در سطح گسترده از نقش شیر و طاووس که طاووس‌های آهکبری شده در نوع خود کم نظیر هستند در حمام‌های گرم و سرد در دو طرف به طور قرینه استفاده شده که در دو طرف سردر ورودی قرار گرفته‌اند.

در اضلاع دیگر نیز نقش‌های اسلیمی، گل و بته، گل و بلبل در کناربندی‌های سقف گنبدها در هم آمیخته‌اند. از فرم‌های هندسی در حاشیه نقش‌ها و طرح‌های اسلیمی استفاده شایانی شده است. در سقف گنبد سربینه از ترکیب چهار طاووس به طرز قابل توجهی بهره برده شده و نقش‌های متعدد دیگری که با موضوع‌های مختلف ترکیب انسان و پرنده که در دوره قاجاریه مرسوم بود و با شکل و فرم و صورت قاجاری است به صورت متنوع استفاده شده است.

کاشی‌کاری در نقش‌های آهکبری زینت بخش حمام سرد است. بر روی تمام پایه‌ها و همچنین ازاره دیوار سکوهای این بخش از کاشی‌کاری هفت رنگ با طرح‌های اسلیمی بر روی پایه و روی دیوارها طرح شکار و نبرد شیر و اژدها کار شده است.

هرچند مقداری از کاشی‌کاری تخریب شده است ولی بخش‌های قابل توجهی از آنها باقی‌مانده است. البته در کاشی‌کاری‌ها از طرح شکار و نبرد شیر و اژدها، طرح‌های گل و برگ و بلبل مرسوم قاجاری و گل‌هایی به سبک و فرم طبیعی به صورت قرینه در قسمت‌هایی از ازاره دیوار سکو استفاده شده است.

به طور کلی کاشی‌کاری حمام خان در نوع خود قابل توجه و حتی کم نظیر است زیرا نقش کاشیکاری مسجد، مدرسه دارالاحسان، نقوش و طرح‌های متفاوتی دارد و در اینجا استادکاران با توجه به وضع فکری و همچنین نیازهای فضای حمام درشیان خان (والی) از طرح‌های دیگری استفاده کرده‌اند.

حمام خان یزد

مرتبط:

سفری به کویر کاراکال یزد

گشتی در خاک شاهدیه یزد

آشنایی با قلعه سریزد

آشنایی با حمام خان یزد

حمام خان معروف به گرمخانه نور حمامی است بنا شده توسط محمد تقی خان بافقی حاکم یزد به سال ۱۲۱۲( ه.ق) درمیدان خان و در کنار مجموعه خان یزد واقع می‌باشد .

حمام خان یزد معروف به گرمخانه یا گرمابه‌ی نور در سال ۱۲۱۲ ه.ق به دستور محمدتقی خان بافقی، حاکم یزد، در زمینی به مساحت ۱,۱۷۰ متر مربع و زیربنای ۹۰۰ متر مربع بنا شد. محمدتقی خان سرسلسله‌ی خاندانی مشهور به خوانین یزد بود که در سال ۱۱۶۱ ه.ق به حکمرانی رسید. این بنا که یکی از زیباترین آثار معماری در شهر تاریخی یزد است به تدریج ساخته و در سال ۱۲۲۴ هجری قمری نیز بازسازی شده است. حمام خان مربوط‌به دوران ناصرالدین شاه قاجار است و به علت اینکه بیشتر بزرگان شهر از آن استفاده می‌کردند، به حمام خان مشهور شده است.

 

البته نوع معماری بنای این حمام که ترکیبی از سادگی و زیبایی است، به‌نوعی ساخته شده که عموم مردم از جمله اقشار کم درآمد بتوانند از آن استفاده کنند. حمام خان هم مثل سایر حمام‌های قدیمی، در گذشته تنها محل استحمام نبوده، بلکه مردم برای اهدافی مثل گذراندن اوقات فراغت، گفت‌وگو و تبادل نظر، رفع خستگی و حتی عبادت، گرد آمدن دوستان و حل‌و‌فصل مسائل زندگی به آن مراجعه می‌کردند.

اين فضا با پوشش طاق و گنبد مسقف شده و روشنايي آن از طريق نورگير زيباي تعبيه شده در گنبد تامين مي شود. سطوح داخلي سربينه در اصل با نقاشي هايي مزين بوده که امروزه تنها بخشي از آن تزيينات برجاي مانده است. حمام خان يزد در دوره اخير تعمير و بازسازي شده و با تغيير کاربري به چاپخانه سنتي تبديل يافته و جديداً نيز به ثبت تاريخي رسيده است.

blank

معماری

بنای این حمام هم مثل اکثر حمام‌های تاریخی مشتمل بر ورودی، دالان، سربینه، میان‌در، گرمخانه، قرینه، تون، گاورو، فضای پشتیبانی سرویس و طویله است. دالان فضایی است که سلسله مراتب ورود و خروج و سربینه را ایجاد می‌کند. سربینه فضایی است که از لحاظ مساحت و تزئینات نسبت به سایر بخش‌های حمام بارزتر بوده و دارای سکوهایی برای نشستن، رختکن و جاکفشی است.

 

کاربرد اصلی این مکان ایجاد فضایی برای پوشیدن لباس و آماده شدن برای ورود به گرم‌خانه (محل شستشو و تطهیر بدن) است. سربینه‌ی حمام خان دارای نورگیر زیبایی است که در گنبدش تعبیه شده و وظیفه‌ی تأمین نور حمام در روز را دارد. دیوارهای داخلی سربینه در گذشته با نقاشی‌های زیبایی منقوش شده بودند که حالا متاسفانه بخش اندکی از آن‌ها باقی مانده است. به فضای بین سربینه و گرم‌خانه «میان‌در» می‌گویند.

 

خود گرمخانه نیز فضایی مثل سربینه دارد و دارای چهار ستون در وسط، ستون‌هایی درکنار و دو سقف گنبدی شکل است. بعد از گرم‌خانه استخر قرار دارد که با فضایی سرپوشیده و نسبتا بزرگ، مکان اصلی برای استحمام است. شاه‌نشین، گرمخانه و استخر را به هم وصل می‌کند. روی دیوارهای شاه‌نشین، نقاشی‌هایی از داستان‌های شاهنامه دیده می‌شوند که مربوط‌به دوران قاجارند و در بازسازی این بنا به آن اضافه شده‌اند.

 

خزینه نیز فضای سرپوشیده‌ی پر از آب گرمی است که گرمخانه و تون (زیرزمینی دخمه مانند و درکنار قرینه‌ی آب گرم که برای سوزاندن هیزم برای ایجاد گرما استفاده می‌شد) را به هم وصل می‎‌کند. و در پایان گاورو، فضای باریک، دراز و شیب‌داری است که برای حرکت گاو و کشیدن آب از چاه استفاده می‌شده است.

 

جنس دیوارهای حمام از سنگ یا آجر با اندود شفته‌ی آهک است. به‌طور کلی برای ساخت حمام، از سنگ در شالوده، کف‌سازی، قرنیزها، حوض‌ها و قرینه‌ها، آجر در ساختمان، ستون‌ها، دیوارسازی، جرزها و تیغه‌های سقف و خشت در ساختن دیوارها، سقف فضای پشتیبانی، گاورو و طویله استفاده شده است.

 

گرمابه‌ی نور طوری ساخته شده است تا در سطحی پایین‌تر از سطح زمین قرار بگیرد و این موضوع علاوه‌بر آسان کردن دسترسی به آب سالم، باعث خنک شدن هوای حمام هم می‌شود به‌گونه‌ای که در تابستان‌های بسیار داغ این سال‌های یزد، دمایش به ۲۰ درجه هم می‌رسد.