خرمهره _مروارید فیروزه‌ای
خرمهره در اصفهان و کرمانشاه به کوجی و در آذربایجان به گیز نظر (چشم نظر) معروف است که در قدیم برای دفع چشم زخم به کلاه بچه‌ها دوخته می‌شده است. از خرمهره به عنوان نظر قربانی نیز یاد می‌شود، مردمان قدیم این مُهره را برای دور کردن چشم بد بر گردن حیوانات و شانه فرزندان خود می‌آویختند تا آنها را از شرّ نیروهای شیطانی مصون نگه دارند. افراد دیگری معتقدند که خرمهره شانس می‌آورد اما علت علمی آن این است که خرمهره به علت رنگ زیبایی که دارد چشم انسان را به خود معطوف می‌کند و این رنگ مانند دریا و آسمان برای انسان آرامش بخش است.
رنگ آبی شفاف خرمهره از ویژگی‌های بازر آن است که بدون لعاب دادن تولید می‌شود و همانند مروارید می‌درخشد، تولید خرمهره تنها هنر باستانی شناخته شده است.
امروزه هنر خرمهره به صورت باستانی‌اش فقط در ایران و در چند کارگاه محدود مانند کارگاه استاد سید ابوالقاسم سعادتمند در قم تولید می‌شود. این هنر در خانواده سادات سعادتمند نسل به نسل وجود داشته است.
ماده اصلی خرمهره، سیلیس، اکسید مس و کربنات سدیم است. به دلیل موقعیت قم در حاشیه کویر و وجود علف اشنون، که از مایه‌های اصلی این کار است، در اطراف قم، موقعیت تولید خرمهره در این منطقه از دیرباز مساعد بوده است.
در ۶هزار سال پیش در ایران در کوره‌ها، سنگ اکسید مس می‌ریخته و حرارت می‌دادند و از آن مس استخراج می‌کردند و از آن مس‌ها برای نوک پیکان یا ابزار بُرش و یا چیزهایی شبیه آن استفاده می‌شد، بعد از مدتها که این کوره‌ها مستهلک می‌شد و آن را خراب می‌کردند، می‌دیدند که بر دیواره کوره‌ها، یک رنگ آبی خوش رنگ فیروزه‌ای ایجاد شده است.
دلیل ایجاد این رنگ فیروزه‌ای زیبا این بوده است که به طور اتفاقی وقتی این کوره‌ها را می‌ساخته‌اند، آنها را با سنگ‌های سلیسی ساخته و اکسید مس تولید شده در کوره با هیزم و خار و خاشاکی که در کوره می‌ریخته‌اند مخلوط می‌شد، علف اشنون هم که همان کربنات سدیم است.
پس سه عنصر اصلی تشکیل دهنده خرمهره، شش هزار سال پیش به طور اتفاقی در کنار هم قرار می‌گرفته و حرارت داده می‌شده است، که این حرارت در حال حاضر هم برای تولید خرمهره ایجاد می‌شود، چون در آن زمان هیچ سطح لعابی و براقی مشاهده نکرده بودند وقتی یک مرتبه یک لعاب فیروزه‌ای می‌بینند به نظرشان معجزه می‌آید یا چیزی شبیه جادو!
امروزه خرمهره استفاده‌های تزیینی و کاربردی متعددی یافته است؛ در قدیم فقط به صورتِ دایره‌ای شکل ساخته می‌شد اما به مرور زمان شکل خرمهره تنوع پیدا کرد و در انواع و اقسام گوناگون و اندازه‌های متفاوت تولید می‌شود، ولی اعتقادات عامه مردم در رابطه با خرمهره هم چنان پابرجا بوده و رنگ جادویی آن نیز همچنان چشم نواز و زیبا است.
اکنون مُهره‌های آبی رنگ فیروزه‌ای به نام خرمهره در گوشه و کنار بعضی از مغازه‌های صنایع‌دستی در شهرها و روستاهای ایران به فروش می‌رسد. مُهره‌هایی که در لحظه اول چشم را خیره می‌کند و نشانی از ابدیت آسمان را در چشم تماشاگر تداعی می‌کند، زیورهایی باستانی که کمتر کسی به قدمت آن در تاریخ هنر ایران و جهان آگاه است.
خرمهره با وجود فراز و فرودهای فراوان همچنان حیات دارد و از رونق نسبی برخوردار است. کاربردهای نوینی نیز یافته است که در صورت حمایت از این هنر و هنرمندانش می‌تواند بیش از پیش معرف ذوق، هنر، خلاقیت و نوآوری هنرمندان ایران زمین باشد و در عرصه جهانی نیز به سهم خود جایگاه والاتری را برای هنرهای سنتی ایران به دست آورد.
* گزارش از محمدحسین حیدری‌فرد، مدیر روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان قم
مرتبط: