لافت طی سالیان دور تاکنون با تکیه بر توان و ظرفیت‌های زیست محیطی، پویایی قابل توجهی داشته و وجود آثار مختلف فرهنگی‌تاریخی، گواهی بر این مدعاست. مظهر این پویایی زیستی و فرهنگی در سنت معماری غالب در آثار این بندر است که به‌طور ویژه در محدوده کالبدی و عملکردی آن جاری است.

بندر لافت در دماغه شمالی جزیره قشم در نزدیک‌ترین فاصله با سرزمین اصلی ایران قرار دارد و از همین رو از زمان‌های بسیار دور به‌عنوان کانون زیستی با اهمیت برای حاکمان منطقه مطرح بوده است. اولین ارتباطات و رفت‌و‌آمدها به جزیره قشم احتمالا از همین نقطه انجام می شده و یکی از دلایل ایجاد و تکوین بندر لافت نیز احتمالا همین مزیت جغرافیایی بوده است.

جزیره قشم در جنوب منطقه هلال سبز یا همان هلال حاصل خیزی واقع شده که از آن به عنوان مهد تمدن بشری یاد می‌شود. مجاورت این جزیره با تمدن‌ها و فرهنگ‌های جهان باستان از یک سو و بهره‌مندی آن از توان طبیعی (دسترسی آسان به دریا و اقیانوس) از سوی دیگر سبب شد که این منطقه محل تلاقی فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف با حجم بالای انتقال تجربیات بشری در عرصه‌های مختلف به ویژه ظواهر تمدنی باشد.

شواهد تاریخی نشان می‌دهد اولین گروه‌های انسانی و اولین تمدن‌های تاریخی همچون فینیقی‌ها، بابلی‌ها، سومری‌ها و ایلامی‌ها و پس از آن آریایی‌ها، یونانی‌ها و عرب‌ها در آب‌های خلیج فارس کشتیرانی کرده‌اند.

بقایای گورهای باستانی در ایلام و بحرین و نیز کاوش‌های باستان شناختی در مناطق اطراف بندر بوشهر نشان می‌دهد که در این نواحی هزار سال پیش از میلاد تاسیساست بندری وجود داشته است. (والادار، ۱۰۶:۱۳۵۶).

آثار کشف شده در شهرهای موهنجودارو و هاراپا در دره سند نیز حاکی از ارتباط تجاری میان تمدن های شبه قاره هند و تمدن‌های بین النهرین در دوران پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی است. (گلوپ وبینی، ۲۵:۱۳۴۰).

اسناد تاریخی به ویژه کتاب عهد عتیق از وجود نیروی دریایی تمدن بابل در ۷۰۰ پیش از میلاد خبر می‌دهند. کشتی‌های بابلی از چوب درخت تیک که تنها در سواحل هندوستان می‌رویند ساخته شده بود. (همان:۴۶)

تمام این شواهد حاکی از عبور و مرور ناوگان‌های دریایی در هزاره اول پیش از میلاد در طول خلیج فارس است. این ناوگان‌ها، به دلیل عدم آشنایی با علوم پیشرفته دریانوردی در مسیریابی، لازم بود با فاصله کمی از ساحل حرکت کنند تا راه خود را گم نکنند. بدیهی است که مسیر آنها از سواحل شمالی خلیج فارس می‌گذشت و در این مسیر جزیره قشم به عنوان بزرگترین جزیره خلیج فارس توقفگاه مناسبی برای این ناوگان‌ها بوده است.

اگر بپذیریم که بخشی از این سفرهای دریایی از تنگه خوران در حد فاصل دماغه لافت در شمال جزیره قشم و خاک اصلی ایران صورت می‌گرفته، می‌توانیم تصور کنیم که این کشتی‌ها برای توقف در کنار دماغه شمالی جزیره قشم جایی که امروز آن را دماغه لافت می‌نامند و لافت کهنه (مقر اولیه بندر لافت) در آنجا قرار دارد، لنگر می‌انداخته‌اند تا آب و آذوقه تهیه کرده و کالا مبادله کنند. محل لافت کهنه در دماغه لافت در گذشته و پیش از اسلام یکی از توقفگاه‌های کشتی‌های بازرگانی بوده است. با توجه به بررسی‌های میدانی به عمل آمده و نیز آثار و شواهد موجود در جزیره، احتمالا اولین ساکنان آریایی تبار جزیره قشم در دوران ماد پا به آنجا گذاشته‌اند.

آثار آریایی‌های کهن ایرانی همچون نیایشگاه‌های میترا در خربس و نیایشگاه‌های آناهیتا (پاخصر، برکه بی بی و احتمالا مقبره شیخ اندرابی در بندرلافت) نشان از حضور فرهنگ‌های ایرانی قبل از اسلام در دماغه لافت است. (همان: ۴۷۷-۴۷۸)

منابع مکتوب تاریخی به ویژه آثار نوشتاری یونانیان باستان مملو از مطالبی درباره دریانوردی ایرانیان در دوران هخامنشیان و رویارویی آنان با یونان و روم و سایر ملل است. از سوی دیگر با کشفیاتی که طی دهه‌های اخیر در عرصه باستان شناسی دریایی ایران، یونان، ترکیه و … کشورهای حاشیه دریای عمان، خلیج فارس، سرخ و مدیترانه حاصل شده است، آثار باستانی فراوانی از حضور فرهنگ ایرانی در دوران هخامنشیان و بعدها اشکانیان در این مناطق مورد شناسایی قرار گرفته است. تسلط هخامنشیان بر دریا و بهره‌گیری از این امکان برای کشورگشایی، با تکیه بر پیشینه قدیمی دریانوردی و تجربیاتی است که طی هزاره‌های قبل از آن در مناطق جنوبی توسط ایرانیان حاصل شده است.

در زمان هخامنشیان و با اوج گیری قدرت این سلسله، در زمان داریوش، دریانوردان ایرانی دست به اکتشاف دریایی زدند و حوزه قلمرو دریایی خود را به دریای سرخ کشاندند(ویلسن، ۴۹:۱۳۴۸) چنین اکتشافات دریایی نیازمند پیشرفت در علوم دریایی بود و دریانوردان باید برای دستیابی در پهنه دریا و شناخت بادهای مساعد مهارت به دست می آوردند. تقویم نوروز دریایی که هنوز هم بین مردم لافت و دیگر دریانوردان ساحلی خلیج فارس رایج است، به احتمال زیاد، دستاورد دانش دریانوردان همان دوران است. این تقویم به نحو بسیار چشمگیری با تغییرات اقلیمی و بادهای مساعد دریایی انطباق دارد.

در گزارشی که نثارخوس دریاسالار معروف اسکندر به هنگام مسافرت دریایی از مصب رودخانه سند تا مصب اروند نگاشته است، قشم در سال ۳۲۶ پیش از میلاد جزیره‌ای آباد بوده و او برای ادامه سفر یک دریانورد ماهر را به عنوان راهنما از این جزیره با خود برده است. (کبابی، ۳۲۵:۱۳۶۳). این امر بیانگر این است که بومیان این جزیره دریانوردان ماهری بوده‌اند.

اوج شکوفایی جزیره قشم در پیش از اسلام مربوط به دوره ساسانی است. یک دریانورد هندی به نام کاسماس در سال ۵۳۵ میلادی در کتاب خود اشاره می‌کند که کشتی‌های ایرانی مرتب از هرمز به بنادر هندوستان و سریلانکا در رفت و آمد بوده‌اند. (سیری ویرا، ۱۸۱:۱۳۷۲). آثار کشف شده (ظروف سفالی با نقش و نگار ایرانی) در بنادر تانزانیا و در نزدیکی شهر کلیوا نشان می‌دهد که در قرن ۶ میلادی یعنی در دوره ساسانی بین بنادر ایران و شرق آفریقا ارتباط برقرار بوده است (فهیمی، بیتا: ۲۷۹). در این دوره دریانوردان ایرانی کالاهای بازرگانی چین و شبه قاره هند را که عموما شامل ادویه بود به خلیج فارس می‌آوردند و در بنادر ایران به دست بازرگانان می‌رساندند تا آنها از راه معروف به جاده ادویه و با کاروان‌های خود به شهرهای پالمیرا و شام ببرند (ویلیامسون، ۷۱:۱۳۵۱). این راه دریایی همان راهی است که به جاده ابریشم دریایی یا راه ادویه معروف است.

با ورود اسلام به ایران، جزیره قشم نیز در سال ۱۴ هجری قمری به دست مسلمانان فتح شد و مردم جزیره به دین اسلام گرویدند. در گزارش‌هایی که از جغرافی‌دانان و سیاحان دوره اسلامی به جای مانده است، برای اولین بار نام لافت مشاهده می‌شود.

استخری در مسالک و ممالک در نقشه‌ای که از خلیج فارس ترسیم کرده است جزیره قشم را به نام لافت نامیده است. نام لافت به عنوان معرف جزیره قشم مکرر در کتب و سفرنامه‌های اسلامی نقل شده است.

نکته جالب توجه آن است که نام لافت به جز یک مورد که به صورت یافت ذکر شده توسط غالب مورخان معتبر به همین شکل امروزی یعنی لافت آورده شده و شاید تنها نام برای جزیره قشم در متون تاریخی باشد که در آن نمی‌توان شک کرد. اشاره متون تاریخی به جزیره قشم با عنوان لافت، خود گویای اهمیت بندرلافت در حیات اقتصادی و اجتماعی جزیره قشم در گذشته‌های تاریخی است.

مقر اولیه بندر لافت در گذشته در منتهی الیه دماغه لافت در محلی که امروزه به لافت کهنه مشهور است، قرار داشته است. مقر قدیمی بندرلافت از دو ویژگی جغرافیایی برخوردار بوده، شرایط بندری و فاصله کم با خاک اصلی ایران و راه‌های بازرگانی زمینی که به سمت مرکز و شمال شرق کشور می رفته‌اند.

قرن پانزدهم میلادی در تاریخ منطقه جنوب ایران به ویژه ساحل نشینان خلیج فارس بسیار حائز اهمیت است زیرا همزمان با قدرت گرفتن ترکان عثمانی و تسلط آنان بر بخش‌هایی از اروپا از طریق دریا، امکان بهره‌مندی اروپاییان از مناطق شرقی دریای مدیترانه از بین رفت و در نتیجه تجار اروپایی در صدد یافتن راهی برای دستیابی به دنیای شرق برآمدند.

با تدوام این شرایط و آشنایی بیشتر دریانوردان اروپایی با دریاهای جنوب، زمینه حضور آنها در خلیج فارس بیش از پیش شده و در اوایل قرن ۱۶ میلادی با ورود پرتغالی‌ها به خلیج فارس، جزایر هرمز و قشم مورد تصرف قرار گرفتند.

قرن ۱۷ میلادی، خلیج فارس محل تردد دریانوردانی از انگلیس، هلند و فرانسه بود و در این میان پرتغالی‌ها بیش از سایر کشورها (۱۱۷ سال) بر جزایر ایرانی حکمرانی کردند. گفته می‌شود قلعه تاریخی بندرلافت معروف به قلعه نادری را که از نظر معماری و مصالح به قلعه پرتغالی‌های قشم و هرمز شبیه است از آثار استعمارگران پرتغالی است.

در سال ۱۶۲۲ میلادی پس از ۱۱۷ سال جزیره قشم به دست شاه عباس از دست پرتغالی ها آزاد شد. با ضعف صفویان، ابتدا هلندی‌ها و سپس در چند نوبت قبایل عرب بنی معین و جواسم بر قشم و احتمالا لافت چیره شدند و به دلیل اهمیت این جزیره برای دریانوردان بارها این منطقه از سوی اعراب، ایرانیان و اروپاییان دست به دست شد.

لافت، به دو دلیل مهم در طول تاریخ از اهمیت فراوانی برخوردار بوده است، موقعیت جغرافیایی بسیار مهمی که از لحاظ کشتیرانی داشت و بهره‌مندی از آب شیرین که به صورت طبیعی در جزیره برای بومیان و کشتی‌های در حال تردد در خلیج فارس فراهم بود.

بررسی‌های مقدماتی نشان می‌دهد که احتمالا یک حادثه سهمناک لافت کهنه را با خاک یکسان کرده است. این حادثه می‌تواند زلزله یا یک جنگ تمام عیار بوده باشد. این حادثه لافت کهنه را با همه قدمتش به تلی از خاک تبدیل کرده و اکنون جز یک گورستان و چند دیوار چیزی از آن برجای نمانده است.

سدیدالسلطنه کبابی اولین مورخی است که گزارشی از خویش در مورد بندر لافت به جای گذاشته است. او حدود صد سال پیش از بندر لافت دیدن کرده و آن را بندری آباد دیده است. او در وصف لافت می‌نویسد: «بندر لافت قریه بزرگی در جزیره قشم است و در دامنه تپه‌ای قرار گرفته… سکنه آنجا حدود ۲۵۰ خانوار و از اعراب و ایرانی تشکیل یافته‌اند و از کشتی‌سازی و صید ماهی و هیمه‌فروشی امرار معاش می‌کنند.»

از گذشته دور اغلب سکنه لافت دریانورد بوده‌اند و به سفرهای دور و دراز دریایی می‌رفته‌اند. رواج مراسم فرهنگی با ریشه عربی‌آفریقایی نشان از ارتباط گسترده ساکنان قدیمی لافت با جهان شناخته شده روزگار خود دارد.

بندر لافت نو احتمالا در اثر کوچ مردم از لافت کهنه شکل گرفته است. این کوچ نیز احتمالا همزمان یا پس از احداث قلعه لافت (نادری) اتفاق افتاده است. قدیمی‌رین گمان تاریخی که برای ساخت قلعه لافت زده شده آن را مربوط به دوره صفوی و حضور پرتغالی‌ها در سال‌های ۱۰۰۰ هجری قمری دانسته است.

بنابراین هسته اولیه بندر لافت احتمالا بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ سال پیش در کنار قلعه شکل گرفته است. ساکنان محلی نیز مکان اولیه بندر لافت را اطراف مسجد ابوبکر یا مسجد جامع در کنار قلعه لافت می‌دانند. قلعه لافت دارای حصاری بوده که آن را در مقابل تهاجم زمینی و دریایی مصون نگه می‌داشته است.

منابع:

ـ گلوب.پ و بینی.ت. تمدن های فراموش شده خلیج فارس، ترجمه جمال الدین فروهری، مجله سخن: ۱۳۴۰

ـ ویلسن، سرآرنولد، خلیج فارس، ترجمه محمد سعیدی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب: ۱۳۴۸

ـ سدید السلطنه کبابی، محمدعلی، بندرعباس و خلیج فارس، به تصحیح احمد اقتداری، دنیای کتاب: ۱۳۶۳

ـ سیری ویرا. دبلیو آی، تجارت خلیج فارس از دیدگاه تاریخی، ترجمه امیر مرتضوی، مجموعه مقالات دومین سمینار بررسی مسائل خلیج فارس، وزارت امور خارجه: ۱۳۷۲

ـ فهمی، عبدالعزیز، ایرانی ها و شرق آفریقا، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران: بیتا

ـ ویلیامسون، آندریو، تجارت در خلیج فارس در دوره ساسانیان در قرون اول و دوم هجری، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، اداره کل باستان شناسی و فرهنگ عامه، شماره ۹ و ۱۰، ۱۳۵۱

ـ والادر، ر، خلیج فارس در عصر استعمار، ترجمه شفیع جوادی، انتشارات حجاب، ۱۳۵۶

*گزارش از اشکان مختاری، دانشجوی دکترای تخصصی فرهنگ و زبان های باستانی دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات تهران