مسجد جامع گناباد _نخستین مسجد سبک خراسانی
شکوه و عظمت معماری ایرانِ دوران سلجوقیان (۵۲۲-۴۳۲ه.ق) در دورۀ خوارزمشاهیان (۶۲۸-۴۹۰ه.ق) با تغییراتی ادامه یافت از جملۀ آن تغییرات، دگرگونی در تزیینات معماری بود، مانند گرایش به استفاده از تزیینات آجرتراش در دورۀ خوارزمشاهی به جای تزیینات آجری قالب زده و تلفیق آجر و کاشی در تزیینات معماری.
اما مهم‌ترین تغییرات، در نقشۀ مساجد رخ داد و جالب این بود که خاستگاه آن تغییرات، خراسان بود. به همین دلیل آندره گدار شیوۀ جدید ساخت مساجد خراسان را سبک خراسانی نامیده است. مساجد دو ایوانی سبک خراسانی که در ادامۀ مساجد چهار ایوانی رواج پیدا کرد، در سال ۶۰۹ ه.ق با ساخت مسجد جامع گناباد در میانۀ شهر جنابد قدیم آغاز شد و به دیگر شهرهای خراسان از جمله زوزن، سنگان، تون (فردوس)، فریومد و رقه تسری پیدا کرد.
این نوع مساجد مشتمل بود بر یک میان‌سرا یا صحن، دو ایوان به طرف قبله و مقابل آن، دو شبستان بر دو سوی ایوان قبله و دو رواق بر دو جانب شرقی و غربی صحن.
این مسجدها معمولا درون‌گرا و آکنده از تزیینات آجری، کاشی و گچ‌بری بودند. مسجد جامع گناباد که اکنون در کوی شرقی (قصبه شهر قدیم) قرار گرفته، تغییر و تحولات فراوان به خود دیده است.
وجود طاقی با کتیبۀ کوفی آجری واقع در شبستان شرقی ایوان قبله شاهد بر این است که در دوران سلجوقی نیز در این محل مسجد با عظمتی وجود داشته و با استناد به سنۀ ۶۰۹ ق در پایان کتیبه اطراف ایوان قبلۀ مسجد کنونی به نظر می‌رسد که عمدۀ فضاهای مسجد در آن تاریخ ساخته شده باشد، اما در دوران ایلخانی هم مسجد تغییراتی به خود دیده و ایوان مقابل ایوان قبله با مختصر انحرافی نسبت به ایوان قبله تجدید بنا شده و در مشرق آن نیز شبستانی با یک محراب گچ‌بری به شیوۀ محراب‌های دوران ایلخانی با کتیبۀ نسخ ساخته شده است.
احتمالا در دوران صفویه هم رواق شرقی مسجد عریض‌تر و با اضافه کردن یک ردیف ستون به شبستان تبدیل شده و در شمال آن شبستان دالانی تعبیه شده و علاوه بر ورودی اولیه شرقی، یک ورودی هم از گوشۀ شمال‌شرقی به مسجد راه یافته است و محراب ایوان قبله با بلوک‌های گچ قالب‌ریزی شدۀ منقوش به نقوش گیاهی و هندسی زینت یافته است.
مرمت تزیینات قبله در سال ۱۳۵۳
در دوران قاجار بر بالای ورودی شمال‌شرقی تزیینات گچی برجسته به صورت نقوش گیاهی و پرنده نقش بسته است.
در سال ۱۳۴۷ به دنبال وقوع زلزله‌ای مهیب، مسجد خسارات جدی دیده و آسیب زیادی به ساختار و تزیینات آجری و گچی ایوان قبله وارد آمده که در سال ۱۳۵۳ مرمت و تثبیت شده است.
بقایای کتیبه‌های کوفی آجری بر پاکار سقف چندبخشی و جناقی ایوان قبله، حاکی از وجود احتمالی کتیبه‌ای سرتاسری در آن ناحیه است.
در گمانه‌زنی‌های کف مسجد علاوه بر بقایای معماری سده‌های اولیۀ هجری قمری، در مرکز صحن، حوضی مستطیل با دیوارها و کف که با ساروج اندود شده بود ظاهر شد که بعدها با خاک پر شده بود. بقایای معماری باقی‌مانده در میانۀ حوض این فرضیه را تقویت می‌کرد که گویا یک بنای چهارطاقی کوچک در آن جا وجود داشته که از میان رفته است.
شواهد نشان می‌داد که آن حوض در زمان خوارزمشاهیان همزمان با تجدید بنای مسجد دوران سلجوقی ساخته شده است.
در حال حاضر مسجد جامع گناباد با صحنی به طول۶۶ و عرض۴۴ متر، ایوان قبله در سمت جنوب با دهانۀ ۹ متر و عمق ۱۸ متر، ایوان مقابل ایوان قبله در شمال مسجد با دهانۀ ۶/۵، عمق ۱۱ و ارتفاع ۱۲ متر، یک شبستان تخریب شده در سمت غربی ایوان قبله، یک شبستان مربع شکل با قاعدۀ ۱۰ متر در سمت شرقی ایوان قبله و یک شبستان در شرق ایوان شمالی به شکل مستطیل به طول ۱۷ متر و عرض ۱۱/۵ متر است.
وجود زیباترین و طولانی‌ترین کتیبه کوفی
بر گرد ایوان قبله یکی از طولانی‌ترین و زیباترین کتیبه‌های کوفی نقش بسته و به موازات کتیبه، آجرهای مشبک در درون قابی سرتاسری تزیینات پایه‌ها و پیشانی ایوان را کامل کرده است. نبش داخلی پایه‌های ایوان نیز با ستون نماهای استوانۀ تریینی زینت یافته است.
بر نمای پایه‌های ایوان شمالی و لچکی‌ها، آجرهای مشبکی نصب شده که هر یک با قبه‌ای از کاشی فیروزه‌ای ترصیع شده است. تزیینات آجری و تلفیق آجر و کاشی از ویژگی‌های مسجد جامع گناباد است. ویژگی دیگر مسجد جامع گناباد کتیبۀ آجری پنهانی بر دیوار شرقی ایوان مسجد است. به این معنی که چیدمان آجر از مقابل خفته راسته به نظر می‌آید در حالی‌که از زاویۀ ۴۵ درجه کتیبۀ معقلی با مضمون الله الله ظاهر می‌شود.
مسجد جامع گناباد از جمله مساجد معدودی است که هنوز کاربری عبادی خود را حفظ کرده و با همت اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی و متولیان مسجد در امر مرمت و رسیدگی به آن، موجبات دوام و بقایش فراهم شده است.
منبع: