مسجد جامع ارومیه که به مسجد رضاییه معروف است، یکی از مراکز و مدارس دینی معروف آذربایجان غربی میباشد و در مرکز شهر در وسط بازار قرار دارد. این مسجد از بناهای نیمه دوم سده هفتم هجری قمری است که در دورههای مختلف بازسازی و تکمیل شده تا به صورت امروزی درآمده و شامل بخشهای زیر است:
شبستان گنبددار قدیمی:
در واقع هسته اولیه بنا را تشکیل میدهد و در ساختمان آن همه مشخصات یک بنای قدیمی و معماری اسلامی را میتوان مشاهده نمود به احتمال زیاد متعلق به دوره سلجوقیان است.
این شبستان پلانی مربع شکل به اضلاع ۶.۱۰ متر دارد که با گوشه سازی هایی به فرم فیلپوش و تبدیل پلان چهار ضلعی به هشت و شانزده، گنبد آجری به ارتفاع داخلی ۵.۱۶ متر بر آن استوار شده است.
آنچه که از ویژگی های معماری سلجوقی در این بنا بارز بنظر می رسد، تبعیت از الگوی پلان چهار طاقی، توجه به استحکام بنا و استفاده از مصالح مقاوم در ساخت بناست.
محراب:
داخل شبستان گنبددار محراب گچبری شده نفیسی قرار دارد که در زمان حکومت ایلخانیان در سال ۶۷۶ هجری قمری با بهترین اسلوب و در حجمی بسیار بزرگ ساخته شده است.
این محراب در ضلع جنوبی گنبد خانه واقع شده و دور تا دور منتهی الیه دیوار گنبدخانه کتیبه کوفی بر جای مانده است که از گوشه جنوب شرقی سمت راست دیوار طرف محراب با «بسم الله الرحمن الرحیم انا فتحناک لک فتحا مبینا» آغاز می شود و در گوشه جنوب شرقی با کلمه «ینصرک» ختم می گردد. در دیوار های شرقی و غربی نیز آیات دیگری نوشته شده است.
کشیدگی و ارتفاع رفیع محراب، استفاده از دو طاق نما و دو ستون نما و تاج محراب در فرم بندی آن، استفاده از خطوط ثلث در کتیبه های محراب، تحدب نقوش و عناصر بکار رفته در گچبری ها از مشخصه های بارزی هستند که این اثر بعنوان یک محراب دوره ایلخانی دارد.
وجود طاق کوچک نعلی شکل نیز مختص محراب های ایلخانی در منطقه آذربایجان می باشد و نمونه آن را می توان در محراب مسجد جامع مرند که آخرین محراب گچبری ایلخانی میباشد مشاهده کرد.
و اما وجوه مشترک این اثر با محراب های دوره سلجوقی استفاده از نقوش هندسی، بکار بردن خطوط کوفی در کتیبه دور تا دور طاق نما و استفاده از فرمهای توپی شکلی است که نمونه آن در مسجد میر نطنز به چشم می‌خورد. با این تفاوت که فرم توپی های مسجد جامع ارومیه محدب و مشبک اجرا شده اند.
دونالد ویلبر در بررسی معماری اسلامی دوره ایلخانی در خصوص این محراب ارزشمند چنین نوشته است: دیوار صفحه محراب دارای طاق سه برگه در مرکز است. در طرفین نغول ذوزنقه ستون های نیمه مدور قرار دارد که سر ستون شیاردار آن در دو قسمت مجزاست.
وروی این ستون ها نغول طاق نوک تیز، که تقریباً به شکل نعل اسب است، قرار دارد و بالای آن حاشیه محدب ساخته شده است. کلیه محراب شامل تزئینات گچبری با سطوح مختلف برجستگی است. چند سانتیمتر بالاتر از محراب کتیبه گچی عریضی دورتادور اتاق ساخته شده است. بالای طاق سه برگه کتیبه ای به این مضمون وجود دارد: «عمل عبدالمومن بن شرفشاه النقاش التبریزی فی شهر ربیع الاول سنه سته و سبعین وتسمائه»
در حاشیه اطراف قسمت مقعر محراب نیز به خط کوفی از قرآن مجید آیه ای نوشته شده است و از حضرت رسول اکرم (ص) دو حدیث به خط نسخ در حاشیه دور محراب نقش بسته است.
این محراب در دهه های اخیر آسیب های جدی دیده و در سال ۱۳۷۹ توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی آذربایجان‌غربی در کنار عملیات مرمتی گنبد خانه، بصورت اساسی مرمت شده است.
چهلستون:
چهلستون قدیمی متصل به شبستان گنبددار بوده که زمان ساخت آن جدیدتر از شبستان اصلی به نظر میرسد و در خاکبرداری از کف آن، مقداری اشیای شکسته متعلق به دوره ایلخانی بدست آمد. چهلستون پس از شبستان گنبددار، قدیمی ترین بخش کالبد موجود مسجد جامع ارومیه می باشد. پلان چهلستون مستطیلی به ابعاد ۱۳×۴۶ متر میباشد که ۱۸ ستون سنگی در دو ردیف نه تایی پلان این قسمت را به سه ناو تقسیم کرد و ۳۰ گنبد پوششی آجری برروی آنها استوار گشته است. «به احتمال زیاد ساختمان این قسمت مربوط به دوره ایلخانی است و در دوره صفویه مورد مرمت قرار گرفته است.
کتیبه ها:
در ضلع شمالی چهلستون دو ورودی از صحن به داخل مجموعه تعبیه شده است که یکی از سردرها که ورودی اصلی مجموعه می باشد دارای مقرنس کاری و تزئینات کاشی هفت رنگ با گچبری است.
بر بالای سر در دیگر کتیبه ای مربوط به اهداء باغ بزرگی به‌عنوان حیاط مسجد و سال احداث حجرات به تاریخ ۱۱۸۰ ه.ق به وسیله رضا قلی خان بیگلربیگی ارومیه «حاکم کریم‌خان زند در ارومیه» نصب شده است.
بر سنگ نوشته ای در بالای سر در اصلی نیز تاریخ ۱۱۸۴ ثبت است. بر پایه همان سردر نیز سنگ مزاری با تاریخ ۱۱۷۱ وجود دارد. به جهت رانش پایه ها و پوشش آجری، این قسمت در سال های گذشته به شیوه آهن کشی مهار و تثبیت شده است.
حجره های قدیمی اطراف صحن مسجد:
همان گونه که ذکر آن گذشت بر اساس کتیبه های موجود در سردر ورودی چهلستون در اوایل دوره زندیه حجرات اطراف صحن توسط رضا قلی خان حاکم ارومیه در زمان کریم خان زند احداث گشته است.
قسمتهای نوساز اطراف صحن:
به جای بافتهای قدیمی ساخته شده و بیشتر آنها متعلق به دوره اخیر میباشند. کتابخانه کوچکی نیز در ضلع غربی صحن وجود دارد.
موقعیت مکانی:
مسجد جامع ارومیه در میان خیابان اقبال و مجموعه بازار قدیمی محصور میباشد و در جنوب شرقی شهر ارومیه واقع شده است. چنانچه از قرائین مشهود است این بنای تاریخی در محله قدیمی و تجاری قرار داشته که بعداً بر اثر نوسازی شهر ترکیب بافتهای مجاور آن تا حدی دستخوش تغییر و تحول شده است.
به علت عملیات نوسازی شهر چنان که از بقایای آثار باقی مانده مشهود است بیشتر مناطق تجاری محدوده مسجد غیر از بازار قدیمی فعلی تخریب و تبدیل به خیابان و مغازه های نوساز شده است مانند خیابان های عسگر آبادی، امام، مهاباد و اقبال که در این خیابان ها شمار محدودی از اماکن قدیمی باقی مانده و اکنون مسجد با دو باب ورودی به راسته سنگ تراشان و بازار عطاران که به صحن بزرگ آن منشعب می شود به بیرون راه دارد و از مهمترین عناصر بافت تاریخی بازار ارومیه بشمار می رود.
مرتبط:
دلربایی معماری اصیل ایرانی – اسلامی در بازار تاریخی ارومیه
مسجد جامع ارومیه اثربی نظیر در اوج زیبایی و هنر
روستای بند یکی از جاذبه های گردشگری در ارومیه
