از صفر تا صد ساخت سماور خمره‌ای ورشو در بروجرد
رواج صنعت ورشوسازی در بروجرد و قدمت بالای آن در این شهر، به گونه‌ای است که به عنوان مهد این هنر در ایران شناخته شده است و شهرستان بروجرد، در سال ۱۳۹۸ به عنوان شهرملی ورشو ثبت گردید و فنون ساخت سماور خمره‌ای ورشو بروجرد در سال ۱۳۹۹ در فهرست آثار ملی کشور جا گرفت.
تغییر ماهیت سبک‌های زندگی مدرن، موجب شده تا جایگاه صنایع دستی در زندگی نیز دچار تغییر و تحول شود، به گونه‌ای که گرایش به صنایع دستی، صرفا جنبه‌ی تزئینی و فانتزی پیدا کرده است و نه کاربردی. بر این اساس و همچنین به دلیل هزینه گزاف خرید اقلام دست‌سازِ ورشو و ورود نمونه‌های خارجی در بازار مصرف، می‌توان گفت که امروزه هنر ورشوسازی، از جمله هنر ساخت سماور ورشو به‌تدریج با کم‌توجهی مواجه شده است.
سماور خمره‌ای ورشو یکی از دست ساخته‌های سنتی شهرستان بروجرد در استان لرستان است. ورشوسازی صنعتی است که در لرستان سابقه چند صدساله دارد. ورشو در واقع نوعی فلز سفید است که همچون نقره به نظر رسیده و از ترکیب ۲۰درصد نیکل، ۳۵درصد روی و ۴۵درصد مس تشکیل می‌شود.
این فلز، قابلیت چکش‌خواری و همچنین نقطه ذوب پایینی دارد. ورق‌های ورشو با استفاده از فن چکش‌کاری و خم‌کاری با دستگاه‌های ساده و نیروی بازوی هنرمند، به آثاری همچون سینی، دیس، بشقاب، قاشق و چنگال، سماور، قوری، زیر سماوری، چای‌دان، قندان، استکان، گلاب‌پاش، آفتابه لگن، سرمه‌دان و … تبدیل شده و عرضه می‌شوند.
ساخت قطعات سماور خمره‌ای در چند مرحله انجام می‌گیرد که در تمام این مراحل عملِ برش ورشو، حرارت دادن، چکش کاری و تمیزکاری به صورت یکسان برای همۀ قطعات تکرار می‌شود.
در قدم اول طرح سماور بر اساس اندازه دلخواه بر روی کاغذ کشیده شده و سپس ساخت آن توسط هنرمند ورشو ساز شروع می‌شود. به دلیل وارد نشدن ورق ورشو به ایران، برای تهیه مواد اولیه، جهت برش و ساخت سماور، از سینی‌های قدیمی و بزرگ که به هر دلیلی آسیب دیده‌اند، استفاده می‌شود. به این صورت که لبۀ دالبری سینی‌ها را برش داده و در صورت انحنای کف‌سینی اندکی عمل چکش کاری بر روی آن صورت می‌گیرد تا سطح مستطیل شکل و صاف به دست آید. برش‌کاری در گذشته به وسیله قیچی‌های مخصوص و در حال حاضر به وسیلۀ دستگاه برش صورت می‌گیرد.
مرحلۀ نخست: بدنه یا تنه‌ی سماور اولین قطع‌ه‌ای است که ساخته می‌شود. استاد ورشوساز، اندازه‌های مورد نظر بر اساس قالب بدنه و یا تنه را بر روی صفحه آماده شده از سینی‌های کهنه، با دقت علامت‌گذاری کرده و با قیچی برش می‌زند.
بعد از انجام عملیات برش تنه سماور بر روی لبه‌های عرضی آن، که در ابتدا به شکل یک ورق مستطیل است، چند دندانه به وسیله قیچی به وجود می‌آید. سپس دندانه‌ها را در هم فرو کرده تا ورق مستطیل به ورق استوانه‌ای مبدل شود.
بعد از اتصال دندانه‌ها و تشکیل استوانۀ بدنه سماور، محل اتصال دندانه‌ها را به وسیله قالب تنه میله قطور فلزی که برای ثابت نگه‌داشتن، آن را با فشار درون ظرف استوانه‌ای شکل که از گِل‌رس پر شده است، فرو می‌برند و ضربات چکش، محکم کرده تا دندانه‌ها به خوبی درون هم رفته و شکل بدنه سماور اصطلاحاً گرد شود. حالا نوبت به لحیم کاری محل اتصال دندانه‌ها می‌رسد، برای این منظور، ابتدا ورقی نازک از جنس برنج را بریده و با ضربات چکش تخت می‌کنند تا نازک شده و زودتر ذوب شود. بیرون بدنه سماور (استوانه) بر روی محل اتصال دندانه‌ها را، پودر تنه‌کار و داخل بدنه استونه‌ای شکل سماور بر روی محل اتصال را، ورق بریده شده برنج-به اندازه چند میلیمتر و پودر تنه‌کار، می‌ریزند و سپس آن را درون کورۀ دستی که به وسیله ذغال افروخته می‌شود، می‌گذارند. تا تکه‌های برنج ذوب شده و دندانه‌ها بر روی هم جوش بخورد.
بعد از انجام این عملیات، استاد کار هنرمند مقداری صبر کرده تا دمای استوانه پایین بیاید و سرد بشود، سپس به وسیله قالب تنه، و با کمک ضربات چکش، محل جوش و اتصال دندانه‌ها را صاف و یک دست می‌کنند. بدنه سماور در اثر چکش‌کاری دچار شکنندگی می‌شود. برای رفع این نقص، بدنه را دوباره حرارت داده و سپس، آن را درون ظرف آب سرد فرو برده تا سرد بشود. و خشکی و شکنندگی آن کاهش پیدا بکند. عمل حرارت دادن و سرد کردن به وسیله آب سرد تا پایان عملیات ساخت سماور به صورت مستمر انجام می‌شود.
در ادامۀ کار ساخت سماور خمره‌ای، قسمت‌هایی از بدنه به وسیلۀ پرگار خط‌کشی شده و از روی خطوط مشخص شده و به وسیله ضربات چکش، عمل جمع شدن و باز شدن بدنه انجام می‌شود. جمع شدن بدنه سماور به وسیله پایین و یا انتهای چکش و باز شدن بدنه، به وسیله بالای چکش شکل می‌گیرد.
بعد از جمع شدن انت‌ها و ابتدای بدنه سماور که اصلی‌ترین قسمت آن محسوب می‌شود، استادکار ساعت‌ها و به طور حساب شده و بر اساس ضربات یکنواخت و فنی، بدنه سماور را آن‌گونه که می‌خواهد، شکل می‌دهد. عمل حرارت دادن و سرد کردن همچنان در بین کار و به صورت مستمر انجام می‌شود. چکش‌کاری تا زمانی ادامه می‌یابد که تنۀ سماور حالت خمره‌ای به خود بگیرد.
بعد از ساعت‌ها تلاش بی‌وقفه و شکل گیری نهایی بدنۀ سماور، استاد سماورساز با سوهان مخصوص زبری‌ها و جای ضربات چکش را صاف کرده تا سطح بدنه سماور صاف و یک‌دست بشود. حالا نوبت به زدودن لکه‌ها و سوخته‌های روی بدنه است که در اثر حرارت و چکش‌کاری به وجود آمده‌اند. برای رفع لکه‌ها، بدنه سماور را درون ظرفی پلاستیکی که از جوهرنمک ۳۰ درصد پرشده است، فرو برده و بعد از چند دقیقه آن را خارج کرده و با آب شستشو می‌دهند. سپس آن را با یک تکه پارچه پاک می‌کنند. بعد از این مرحله مجدداً عملیات چکش‌کاری بر روی بدنه به صورت منظم و متوالی آغاز می‌شود. تمیز کردن ورشو به وسیله جوهر نمک باعث می‌شود که اثر ضربات چکش مشخص شده و استادکار ضربات را به صورت یکنواخت و منظم بر روی بدنه، فرود بیاورد. بعد از چکش کاری تمام سطح بدنه سماور نوبت به سوهان‌کاری مجدد می‌رسد. به این ترتیب که تمام سطح بدنه سوهان کاری می‌شود.
بعد از ساخت بدنه سماور، نوبت به ساخت دیگر اجزا سماور می‌رسد. قدم بعدی، ساختن رابطی است که روزنه‌های هواکش روی آن تعبیه می‌شوند و در واقع کار اتصال بدنه به پایه سماور را انجام می‌دهد.
مرحله دوم: برای ساخت رابط بین بدنه و پایه، مانند مرحله پیش عملیات اندازه گذاری، برش، دندانه کردن، لحیم کاری، تشکیل استوانه، خط کشی بعضی خطوط با پرگار، حالت دهی و باز و جمع کردن به وسیله چکش‌کاری، حرارت‌دهی و سردکردن، شستشو با جوهرنمک و در نهایت، سوهان‌کاری، طبق روال، انجام می‌گیرد.
بعد از ساخت بدنه و رابط نوبت به ساخت بالای بدنه می‌رسد. این قسمت در واقع لبۀ زه‌مانندی است که برای زیباتر شدن بدنه ساخته می‌شود.
مرحله سوم: ساخت طوقه با لبۀ دالبری برای بالای بدنه با طراحی استاد سماورساز اجرا می‌شود. بدین‌گونه که اکثر عملیات صورت گرفته در مراحل پیش شامل اندازه‌گذاری، برش، خط‌کشی بعضی خطوط با پرگار، حالت‌دهی و باز و جمع کردن به وسیله چکش‌کاری، حرارت‌دهی و سرد کردن، شستشو با جوهرنمک و در نهایت، سوهان‌کاری، انجام می‌شود. در این مرحله، تکنیک دندانه‌کردن و لحیم‌کاری صورت نمی‌گیرد. به دلیل اینکه برش ورق ورشو به صورت دایره‌ای شکل است و دارای حجم و بُعد نیست. بعد از برش و مشخص کردن خطوط به وسیلۀ پرگار وسط ورق دایره‌ای به وسیله انبر خالی شده و لبۀ خالی شده به وسیله چکش حالت می‌گیرد و به سمت بالا بر می‌گردد. سپس دالبرهایی به وسیله شابلون و پرگار در اطراف آن کشیده شده و بعد دالبرها به وسیله قیچی برش می‌خورند و سوهان‌کاری می‌شوند. استاد ورشوساز بر روی دالبرها و به وسیلۀ سمبه نقش می‌اندازد.
مرحله چهارم: در این مرحله استادکار به ساخت بادگیر جایی که قوری روی سماور قرار می‌گیرد می‌پردازد. بادگیر از دو قسمت تشکیل شده است. ۱) ابتدا بعد از عملیات اندازه‌گذاری، برش، دندانه‌کردن، سفت‌کاری، لحیم‌کاری، تشکیل استوانه، خط‌کشی بعضی خطوط با پرگار، حالت دهی و باز و جمع کردن به وسیله چکش کاری، حرارت دهی و سرد کردن، شستشو با جوهر نمک و در نهایت، سوهان کاری، طبق روال، انجام می‌شود. ۲)سپس قاب دایره‌ای شکلی به همان صورت که در مرحلۀ سوم گفته شد ساخته شده و بر روی بادگیر قرار می‌گیرد. و بعد لبه‌های قاب بر روی لبۀ بادگیر پرچ می‌شود. قاب دایره‌ای‌شکل به دلیل استحکام بیشتر بادگیر ساخته شده و همچنین باعث می‌شود که انواع قوری از جمله کوچک و بزرگ، راحت‌تر بر روی آن قرار بگیرند.
مرحله پنجم: اکنون نوبت به ساخت درب سماور می‌رسد. درب سماور در سه مرحله ساخته می‌شود: برای ساخت آن، ۱) ابتدا به اندازه مناسب بدنه سماور، ورق ورشو به صورت دایره‌ای شکل برش داده شده و سپس به اندازه دهانه پایین بادگیر- جایی که بر روی درب قرار می‌گیرد. طرح دایره‌ای به وسیله پرگار بر روی آن رسم می‌شود. سپس عملیات خط کشی بعضی خطوط با پرگار، حالت دهی و باز و جمع کردن به وسیله چکش کاری، حرارت دهی و سرد کردن، شستشو با جوهر نمک و در نهایت، سوهان‌کاری، طبق روال، انجام می‌شود. بعد از فرم دهی درب سماور، محل قرارگیری بادگیر بر روی آن را با پرگار مشخص کرده و برش می‌دهند تا محل قرار گرفتن بادگیر سوراخ بشود. ۲) برای اتصال بادگیر به درب سماور، استادکار پایۀ استوانه‌ای شکل را همان‌گونه که قبلا گفته شد ساخته و اجرا می‌کند. و در نهایت لبه‌های پایه بادگیر و درب سماور را به وسیلۀ ضربات چکش بر روی هم پرچ می‌کند. ۳) حالا نوبت ساخت (شرفه) پایه‌ای است که برای اتصال درب سماور به طوقۀ دالبری که قبلا ساخته شد، پایه را مبنی بر استوانه‌هایی که قبلا برای دیگر اجزا سماور، تهیه شد، می‌سازند. بعد از اتصال هر سه قسمت درب سماور به وسیله پرچ کردن و ضربات چکش، آن را به قسمت دالبری اضافه کرده و درب سماور را آماده می‌کنند.
مرحله ششم: ساخت تنوره توسط استاد کار مرحلۀ بعدی است. به دلیل اینکه، تنوره در معرض حرارت قرار دارد و دیده نمی‌شود، آن را از ورق ضخیم‌تری از آلیاژ برنج می‌سازند. تنوره از دو قسمت استوانه‌ای شکل ساخته شده و در نهایت به هم جوش داده می‌شود. هر دو استوانه به همان شیوۀ قطعات قبلی ساخته شده و جوش می‌خورند. از آنجایی که تنوره از داخل به ذغال و از قسمت بدنه بیرونی با آب در تماس است باید به گونه‌ای ساخته شده و جوش بخورد که آب به هیچ عنوان درون ذغال و آتش نفوذ نکند و موجب خاموش شدن آن نشود.
مرحله هفتم: بعد از انجام مراحل فوق نوبت به ساخت قطعاتی می‌رسد که به صورت ریخته‌گری و در کارگاه‌ها تولید و ساخته می‌شوند، مانند: کَعب (پایه سماور)، شیر سماور، بخارگیر و دستگیره‌ها.
برای تولید قطعات ریخته‌گری، ابتدا ضایعات ورشو که اصطلاحا دَمِ‌قیچی هستند، را در کوره‌های ریخته‌گری و در دمای حدودا ۷۰۰ درجه به صورت مذاب درآورده و سپس در قالب‌های مخصوص می‌ریزند. بعد از آماده شدن قطعات ریخته‌گری، اضافات آن‌ها به وسیله سمباده و سوهان‌کشی پاک شده و از بین می‌رود تا سطح آن صاف و صیقلی بشود.
مرحله هشتم: در این مرحله از کار تمامی قطعات ساخته شده به وسیله دستگاه چرخ‌کاری و ابزار مخصوص (رنده) لایه‌برداری، صاف و براق می‌شوند. بعد از چرخ‌کاری همه قطعات مجددا، سمباده‌کشی شده تا خط و خشِ به جا مانده در اثر رنده‌ها از بین رفته و سطوح کاملا صاف و صیقلی شود. واکس‌زنی به وسیله دستگاه فرچه، و با واکس مخصوص، آخرین مرحله برای صاف و آیینه‌ای شدن قطعات است.
مرحله نهم: ساخت دو شرفه (اتصالی استوانه‌ای شکل) برای بالا و پایین رابط بین کعب (پایه چهارگوش سماور) و بدنه سماور، که در مرحله دوم ساخته شد. در واقع دو شرفه در پایین و بالای رابط جوش می‌خورند و سپس از بالا به بدنه و تنۀ سماور و از پایین به کعب متصل می‌شوند بدون جوشکاری و تنها از طریق پرچ کردن لبه‌ها به همدیگر در انتهای رابط و جایی که شرفه به کعب (پایه سماور) متصل می‌شود و بعد تنوره بر روی آن قرار می‌گیرد یک ورقه گالوانیزه تعبیه شده و به وسیله سوهان سوراخ‌کاری می‌شود. این قسمت محل قرارگیری ذغال است.
برای بقیه تزیینات روی سماور که جنبۀ کاربردی نیز دارند، مانند سوراخ‌های روی بادگیر که برای بیرون رفتن بخار آب و حرارت استفاده می‌شوند از ابزاری مثل سوهان استفاده می‌شود.
مرحله دهم: اکنون که دیگر تمام اجزا سماور آماده شده است، نوبت به این رسیده که با اتصال همۀ قطعات، سماور آماده بشود. شیر سماور، دستۀ درب سماور، دستۀ بدنه سماور، درب انتهایی کعب (جایی که خاکستر در آن جمع می‌شود) و درب دریچه خروج بخار آب بر روی درب سماور، همه از اجزایی است که با روش پرچ شدن و یا آب کاری برنج (لحیم)، جهت جوش، بر روی سماور نصب می‌شوند.
بعد از نصب همه قطعات بیرونی سماور نوبت به تنوره می‌رسد، جهت این کار تنوره را با خمیری از گل‌رس به انتهای سماور می‌چسبانند و محکم می‌کنند تا تنوره هنگام ریختن سرب مذاب جابه‌جا نشود. سپس سرب مذاب را درون سماور خمره‌ای ریخته تا بعد از سرد و سخت شدن تنوره را محکم بگیرد.
ساخت سماور زغالی خمره‌ای ورشو به شیوه سنتی به اتمام رسیده و حالا دیگر آماده بهره‌برداری است.
* گزارش از زهره رستگارفرد، کارشناس‌ارشد ایران‌شناسی