عروسکی چوبی سنتی که رو به فراموشی است
ایران با جغرافیای متنوع خود، قومیت‌های متنوع را شامل می‌شود که این خود منجر به تولید اشکال متنوعی از عروسک‌های سنتی شده است. «عاروس کله» عروسکی سنتی است که ساخت آن در بین مردم روستای سیاه رودبار شهرستان علی‌آبادکتول استان گلستان مرسوم است.
روستای سیاه رودبار از توابع شهرستان علی‌آبادکتول و در ۲۲ کیلومتری جنوب شرقی این شهرستان در بخش مرکزی دهستان زرین گل در ارتفاعات شرقی البرز قرار دارد. مردم روستای سیاه رودبار از قوم تات و قزلباش بوده و به لحاظ فرهنگی، زبان، پوشش و آداب‌ورسوم تا حد زیادی از فرهنگ علی‌آبادکتول و رامیان تأثیر گرفته‌اند.
در این روستا رشته‌های صنایع‌دستی شامل قالی‌بافی، پارچه‌بافی، خراطی، توف بافی (نوار بافی کتول)، سوزن دوزی، نمدمالی، چادرشب بافی و عروسک محلی رواج دارد.
«عاروس کله» یک عروسک سنتی پارچه‌ای چوبی است که ساخت آن در بین مردم روستای سیاه رودبار مرسوم است. این عروسک بنا به شرایط با چند حالت مختلف ساخته می‌شود که در شب عروسی دارای روبند بوده و بعد از عروسی و قبل از بچه‌دار شدن، دارای تک‌بند (دستمالی برای بستن جلوی دهان) و بعد از بچه‌دار شدن هم شکل آن تغییر کرده و به پشت مادر، کودکی بسته می‌شود که به آن ماروچه می‌گویند. این عروسک با توجه به داشتن اصالت بومی-محلی، داستان و قدمت آن در منطقه و استفاده از مواد اولیه بومی برای ساخت آن، با ارزش غنی فرهنگی ثبت ملی شده است.
عاروس کله به معنی عروس کوچک، عروسکی پارچه‌ای با بدنی چوبی و بدون دست بوده که صورت آن را با پنبه سفید درست می‌کردند و برای نمایش چشم و دهان، یک مثلث با نخ مشکی بر روی صورت می‌دوختند.
این عروسک با توجه به شرایط عروس، با حالت‌های مختلف ساخته می‌شود که دارای تک‌بند و چارشو (چادرشب) بوده و در شب عروسی دارای روبند توری است.
در میان مردم روستا رسم است که عروس بعد از شب عروسی و قبل از بچه‌دار شدن، جلوی دهانش را با پارچه‌ای عموماً دست‌بافت می‌بسته که به این پارچه تِک‌بند می‌گفتند و عروس تا قبل از بچه‌دار شدن به حرمت پدرشوهر، برادرشوهر، مادر شوهر و … سکوت می‌کرده و سلام و احترام را با تکان دادن سر، به بزرگ‌ترها انتقال می‌داده است.
عروس روستای سیاه رودبار در صورت به دنیا آوردن اولاد پسر اجازه داشت تا تک‌بند را از جلوی دهانش باز کند و با برادرشوهر و پدرشوهر صحبت کند ولی اگر فرزندش دختر بود همچنان تک‌بند بر روی دهانش باقی می‌ماند. ولی عروسکی که بعد از بچه‌دار شدن عروس ساخته می‌شد با همان شرایط ساخت عاروس کله بدون تک‌بند بوده که یک عروسک نوزاد هم با چادرشب به پشتش بسته می‌شد و این عروسک به نام ماروچه نامیده می‌شد.
در زمان‌های گذشته ساخت این نوع عروسک سنتی رواج بیشتری داشته اما امروزه تنها تعداد انگشت‌شماری از خانواده‌ها این نوع عروسک را برای دختران خود می‌سازند. با توجه به گسترش روزافزون تکنولوژی و محدود شدن ارتباطات جوامع شهری و روستایی در قاب تکنولوژی فراگیر امروزی، متأسفانه خطر انحراف از اصالت، فرهنگ و آئین‌های کهن گذشتگان بیشتر شده است و بیم آن است که با درگذشت آخرین نسل باقی‌مانده از فرهنگ گذشته، شاید برای همیشه برخی رسوم کهن، رو به انزوا و فراموشی رود.
زهرا مهدی زاده، کارشناس صنایع‌دستی و هنرهای سنتی گلستان
منبع: ایسنا