محوطه قره حسنلو نخستین بار در سال ۱۳۹۸ در بررسی پیمایشی دشت اردبیل شناسایی شد. این محوطه که به دلیل قرارگیری در مسیر رسوب‌گذاری دامنه‌های کوهستان سبلان، به طور کامل زیر لایه‌های رسوبی به ضخامت حدود یک متر مدفون شده بود پس از برداشت انباشته‌های رسوبی، شواهدی از لایه‌های تاریخی فرهنگی در آن برملا شد.

محوطه قره حسنلو به وسعت تقریبی دو هکتار در محدوده حریم شهرستان نمین بر سر راه ارتباطی اردبیل به شهر آبی‌بیگلو در فاصله یک کیلومتری از جاده، در مرکز دشت اردبیل جای گرفته است. با توجه به آغاز عملیات شرکت آهن و فولاد الماس (ایرتیک) و قرارگیری تپه حسنلو در محدوه فعالیت این شرکت، عملیات کاوش نجات‌بخشی این محوطه از ششم بهمن ماه سال جاری برای شناسایی محوطه و بررسی توالی فرهنگی آن آغاز شد.

این مطلب را مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل مطرح و عنوان کرد: «براساس کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده در این محوطه تا به امروز چندین ترانشه در مرکز و دیگر جبهه‌های این تپه زده شده که آثار تاریخی فرهنگی و لایه‌های باستان شناختی متعددی را در جای جای آن نمایان کرده است.»

نادر فلاحی از جمله مهمترین یافته‌های فرهنگی در محوطه تاریخی قره حسنلو به ساختارهای معماری با دیوارهای خشتی و سنگی در کنار تدفین انسانی متعلق به عصر آهن اشاره و اضافه کرد: «این آثار تاریخی بدست آمده تعلق این آثار را به ادوار عصر آهن اثبات می‌کند. امید است با ادامه مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناختی بتوان توالی فرهنگی در این تپه و همچنین ارتباطات فرهنگی آن با سایر محوطه‌های دیگر را مطالعه و شناسایی کرد.»

او با اشاره به ساخت مجتمع تولید آهن اسفنجی و فولاد شرکت ایرتیک در زمینی بالغ بر ۱۰۰ هکتار واقع در جاده آبی‌بیگلو به عنوان یکی از طرح‌های اقتصادی مهم صنعتی استان افزود: «باتوجه به نام‌گذاری سال ۱۴۰۰ به نام سال «تولید، پشتیبانی‌ها و مانع‌زدایی‌ها» توسط مقام معظم رهبری، به منظور عمل به منویات رهبر فرزانه برای رفع موانع موجود در مسیر ساخت مجتمع تولید آهن اسفنجی اقدام به کاوش باستان‌شناسی با هدف آزادسازی محوطه و انجام فعالیت‌های تولیدی و ایجاد اشتغال کردیم. »

کاوش‌های باستان‌شناسی قره حسنلو، راهی برای شناخت فرهنگ عصر آهن 

مطالعات باستان‌شناسی در محوطه تاریخی قره حسنلو باهدف تعیین توالی فرهنگی، بازسازی تاریخی و شناخت تمدن‌های باستانی انجام می‌شود.

معاون میراث‌فرهنگی استان اردبیل نیز با بیان این مطلب گفت: «استان اردبیل با توجه به غنای تاریخی و واقع شدن در مسیر شاه‌راه تجاری فرهنگی قفقاز از جمله مناطق مهم از منظر باستان‌شناسی است.»

سید روح اله محمدی عملیات باستان‌شناسی را شامل بررسی، شناسایی آثار، لایه‌نگاری، کاوش و عملیات نجات‌بخشی برشمرد و اضافه کرد: «در عملیات نجات‌‍‍‌بخشی محوطه باستانی قره حسنلو انتظار می‌رود با تداوم کاوش‌ها، شناخت ما از فرهنگ‌های عصر آهن دشت اردبیل بیشتر شود.»

او مطالعات باستان‌شناسی در این حوزه را به دلیل واقع شدن دشت اردبیل در حد فاصل کریدور ارتباطی باستانی قیزیل اوزن از یک سو و دشت مغان از سوی دیگر در تبیین ارتباطات فرهنگی در هزاره‌های سوم تا اول قبل از میلاد بسیار مثمر ثمر دانست.

محمدی با بیان اینکه بر روی تپه مذکور هیچ‌گونه حفاری غیرمجازی انجام نشده و سطح تپه به همان شکل طبیعی و هموار خود باقی مانده است، افزود: «از نظر وضعیت توپوگرافی، این تپه تا حدودی طرحی نیمه مدور دارد، با توجه به بیشترین ارتفاع آن که در مرکز تپه قرار گرفته، نسبت به سایر جهات، دارای شیب نسبتا ملایمی است. شیب تپه تا امتداد دشت اردبیل تداوم یافته و به نظر می‌رسد که حدود و حریم آن در گذشته بیشتر از این نیز بوده باشد.»

او خاطر نشان کرد: «سطح دشت اردبیل را رسوباتی در طی ادوار مختلف زمین‌شناسی فرا گرفته اما با توجه به شناسایی آثار فرهنگی از جمله معماری خشتی در لایه‌های نخستین، تراکم این رسوبات بر روی سطح تپه کمتر است. بر این اساس می‌توان نتیجه گرفت که ارتفاع تپه قره‌حسنلو در گذشته، نسبت به سطح نخستین دشت اردبیل، بیشتر از حد امروز نیز بوده است.»

تداوم کاوش‌های نجات‌بخشی قره حسنلو تا ۲۰ اسفند

عملیات کاوش‌های نجات‌بخشی محوطه تاریخی قره حسنلو با اخذ مجوزهای لازم از پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری از ششم بهمن ماه جاری آغار شده و تا بیستم اسفندماه سال جاری ادامه دارد.

سرپرست هیأت کاوش نجات‌بخشی محوطه تاریخی قره حسنلو نیز با بیان این مطلب خاطرنشان کرد: «تلاش می‌شود در زمان تعیین شده جامع‌ترین اطلاعات از این محوطه باستانی برداشت شود. برهمین اساس انتظار می‌رود با ایجاد ترانشه‌هایی در ابعاد وسیع و بخش‌های مختلف محوطه، اطلاعات جامع از وضعیت یافته‌ها و لایه‌های فرهنگی محوطه کشف و شناسایی شود.»

فریبرز طهماسبی با بیان اینکه تابه امروز براساس نتایج کاوش ترانشه‌ها شواهدی از ساختار معماری اولیه محوطه به دو شیوه ساختار خشتی و سنگی شناسایی شده است، گفت: ««ساختارهای خشتی به شکل دیوارهای عریض بوده که با ملاط گل بهم چسبیده شده‌اند. این دیوارهای خشتی به نظر می‌رسد قسمتی از ساختار معماری فضاهایی باشد که بخش‌هایی از آن در این کاوش به دست آمده است.»

او با اشاره به کشف شواهدی از یک تدفین انسانی در این کاوش باستان‌شناختی محوطه، بیان داشت: «این تدفین انسانی به شیوه طاق باز و گور چاله‌ای بوده و به نظر می‌رسد متعلق به دوران تاریخی و مردی در حدود سنی ۳۰ تا ۳۵ سال باشد.»

طهماسبی گاه‌نگاری محوطه را براساس یافته‌های سفالی متعلق به عصر آهن ۱ و ۲ عنوان و خاطر نشان کرد: «با تداوم کاوش‌های باستان‌شناختی در این محوطه، انتظار می‌رود وضعیت ساختارهای معماری و کاربری فضاها و گاه‌نگاری نسبی آن روشن‌تر شود.»

* گزارش از سیده زهرا حسینی