قلعه کاظم‌خان، یک شبه جزیره اورارتویی در ساحل دریاچه ارومیه
در نزدیکی این اثر، شبه جزیره دیگری مشابه به آن واقع شده که به «خرسک» یا «خرسنگ» معروف است، در گذشته راه دسترسی به این قلعه، جاده خاکی به طول حدود ۵۰۰ متر بوده که از ساحل دریاچه به آن متصل می‌شد.
اما امروزه این قلعه با توجه به پس‌روی آب دریاچه به طور کامل بیرون از آب قرار گرفته و دسترسی به آن از هر طرف امکان‌پذیر است.
این قلعه دارای آثار تاریخی مهمی است که مهمترین و قدیمی‌ترین آن‌ها در دوره اورارتویی احداث شده است.
در اوایل دوران اسلامی قلعه آباد بوده و در آن استقرار انسانی وجود داشته است، در دوران ایلخانیان مغول با تغییر کاربری بناهای قدیمی و احداث بناهای جدید در محوطه برای مدت نامعلومی مورد استفاده قرار گرفته است.
این قلعه مجددا در اواخر دوره قاجار و اوایل حکومت پهلوی با تغییرات و احداث بناهای جدید محلی برای سکونت قرار گرفت.
آثار تاریخی مهمی در این قلعه وجود دارد که به ترتیب از پایین قلعه تا راس آن عبارت از غار یا پناهگاه صخره‌ای، بقایای روستای اسلامی دامنه قلعه، دروازه ورودی اصلی و کریدور صخره‌ای، استقرارهای میان‌قلعه، استقرارهای بالا قلعه، تالار صخره‌ای جنوبی و منابع ذخیره آب هستند.
دسترسی به سطوح فوقانی قلعه تنها به وسیله یک مسیر شیب‌دار در ضلع غربی امکان‌پذیر و به همین دلیل به قلعه «یک در» یا «تک در» نیز معروف است.
بخشی از این مسیر به صورت طبیعی و بخش دیگری از آن با تراش‌های صخره‌ای و هموار کردن سطوح سنگی فراهم شده است.
بدین صورت که تا محل بریدگی صخره‌ای که به وسیله یک پل چوبی به هم متصل شده و محل دروازه اصلی مجموعه است با استفاده از قطعات سنگی که بخش عمده‌ای از آن از بین رفته، مفروش شده و اندکی پس از آن کریدور صخره‌ای که به وسیله تراش سطح صخره‌ای ایجاد شده، دسترسی به سطح قلعه میسر می‌شود.
در کنار پل چوبی و نرسیده به آن، آثار و بقایای دیوار اورارتویی با تخته‌سنگ‌های بزرگ و بدون ملاط به ارتفاع نزدیک به ۴ متر برجای مانده که به نظر می‌رسد به عنوان دروازه اصلی محوطه کاربرد داشته است.
کریدور صخره‌ای
بعد از پل چوبی و دروازه اصلی، راهرو یا کریدور سنگی به طول تقریبی ۳۰ متر با شکافتن سطح صخره موجود در این قسمت به عمق ۲ تا ۲/۵ متر ایجاد شده که امکان دسترسی به سطح قلعه را فراهم می‌کند. عرض این کریدو در بیشتر بخش‌ها بین ۱/۵ تا نزدیک به ۲ متر است و کف آن دارای پله‌هایی بوده که به مرور زمان و کیفیت پایین صخره، بخش عمده‌ای از آن از بین رفته و تشخیص پله‌ها در حال حاضر به سختی امکان‌پذیر است و به همین دلیل اندازه‌گیری دقیق ابعاد پله‌ها مقدور نیست.
شیب‌دار بودن و عبور آب ناشی از بارندگی از کف این کریدور در تخریب پله‌ها تاثیرگذار بوده است.
تاسیسات اورارتویی قلعه
بخش عمده‌ای از ساخت‌وسازهای اورارتویی در حد فاصل بین کریدور ورودی و سازه‌های راس قلعه، در فضای شیب‌دار میان قلعه واقع شده است.
در این قسمت، بقایای بناهای اورارتویی با لاشه سنگ‌های نسبتا بزرگ و بدون ملات با جهت شمالی_جنوبی ساخته شده است و ارتفاع بلندترین بخش باقی‌مانده آن هم به حدود ۳ متر می‌رسد.
با فاصله اندکی از جنوب این اتاق در دل صخره، فضای چهارگوش بزرگتری ایجاد کرده‌اند که به لحاظ عمق تراش صخره از دیگر اتاق‌ها اهمیت بیشتری دارد و «تالار صخره‌ای میان‌قلعه» نام دارد.
تاسیسات اورارتویی بالاقلعه
در بلندترین نقطه قلعه، که در ضلع غربی آن واقع شده و مشرف به پرتگاه‌های بلند و خطرناک است، بقایای تاسیسات و سازه‌های اورارتویی قابل شاهده است.
بقایای پله‌های تراشیده صخره‌ای و هاون‌های سنگی در جای جای بالاقلعه به چشم می‌خورد.
در انتهای ضلع غربی و مشرف به پرتگاه بقایای چند سازه اورارتویی چهارگوش با فواصل مشخص از یکدیگر برجای مانده که از دیوارهایی با تخته سنگ‌های بزرگ و بدون ملات ساخته شده است.
کمی پایین‌تر از آن، سازه دیگری وجود دارد که ظاهراً محل اصلی تاسیسات راس قلعه بوده و شامل بقایای چند اتاق است که در دیواری به طول باقی‌مانده ۲۰ متر قرار گرفته‌اند، بقایای این دیوار از دو ردیف سنگ لاشه‌ای بزرگ تشکیل شده است.
سیستم ذخیره آب
در سطح قلعه کاظم‌خان تعدادی گودال و چاه سنگی دست‌کند شناسایی شده که در بستر صخره‌ای قلعه ایجاد کرده‌اند، این مخازن، با توجه به محل قرارگیری آن‌ها به عنوان آب انبار برای ذخیره آب ناشی از بارندگی و استفاده در فصول کم‌آبی منطقه کاربرد داشته‌اند.
نبود چشمه‌های آب شیرین و همچنین شوری آب دریاچه وعدم امکان استفاده به عنوان آب آشامیدنی برای ساکنان قلعه، اهمیت آن‌ها را دوچندان کرده است. از این میان ۵ آب انبار اهمیت بیشتری دارند
جمع‌بندی
قلعه کاظم‌خان با توجه به آثار موجود در آن بی‌شک یکی از مهمترین آثار تاریخی غرب دریاچه ارومیه و استان اذربایجان غربی محسوب می‌شود.
به نظر می‌رسد مهمترین و قدیمی‌ترین استقرار در آن در دوران اورارتوها شکل گرفته باشد، با این وجود، با بررسی‌های تخصصی، وجود استقرارهای قبل از دوران اورارتوها در قلعه و به ویژه در پناهگاه صخره‌ای محتمل است.
وجود کریدور صخره‌ای، تاسیسات میان‌قلعه و بالاقلعه و منابع مهم ذخیره آب در سطح محوطه نشان می‌دهد قلعه کاظم‌خان یکی از محوطه‌های پراهمیت دوران اورارتوها، در زمان گشترش قلمرو این حکومت در نواحی شرقی امپراطوری بوده و جمعیت قابل توجهی در آن زندگی می‌کرده‌اند.
در زمان پرآبی دریاچه، این قلعه تقریبا به طور کامل، محصور در آب بوده و تنها از طریق جاده باریکی امکان دسترسی به خشکی داشته و چه بسا در زمان پرآبی این راه هم به زیر آب رفته و تامین مایحتاج ساکنین قلعه، صرفا با قایق صورت گرفته است.
بر همین اساس می‌توان قلعه کاظم‌خان را مهمترین شبه جزیره اورارتویی دریاچه ارومیه در شرق حکومت اورارتوها دانست، به استناد کتب و منابع تاریخ و همچنین مدارک سفالی، در اوایل دوران اسلامی، دوران ایلخانیان مغول، اواخر قاجار و اوایل پهلوی در این قلعه مجدداً استقرارهای انسانی دیگری شکل گرفته و همین گروه‌های انسانی در آثار موجود در قلعه دخل و تصرف کرده، بخش‌هایی را تخریب و با تغییر کاربری تعدادی از آن‌ها و اضافه کردن بناهای جدید و استفاده مجدد، بیشترین آسیب را به سازه‌های اورارتویی وارد کرده‌اند.
این مجموعه تاریخی دارای ارزش فراوانی برای جذب گردشگر است و پتانسیل بالایی در تبدیل شدن به یکی از قطب‌های گردشگری و تاریخی در منطقه شمال‌غرب دارد و همین امر لزوم ایجاد و گسترش زیرساخت‌های گردشگری در آن را دوچندان کرده است.
* گزارش بهروز خان‌محمدی، کارشناس باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی
منبع:میراث آریا