اصالت و صلابت مسجد پامنار سبزوار
یک پژوهشگر و باستانشناس خراسانی گفت: مسجد چنانکه از نامش مشخص است در اصل محل سجده و نماز است، اما اگر به تاریخ برخی از مسجدها همچون مسجدالنبی، مسجدالاقصی، مسجدالحرام، مسجد جامع اصفهان و مسجد گوهرشاد بنگریم درخواهیم یافت که مسجد از ابتداء شکل‌گیری علاوه بر جنبه عبادی، کارکرد آموزشی، سیاسی، اجتماعی و هنری نیز داشته و از آنجا که محل گردهمایی مسلمانان بوده، از سویی تصمیمات بزرگی در آن اتخاذ می‌شده است.
رجبعلی لباف خانیکی با اشاره به گونه‌های مختلف مساجد اظهار کرد: مسجدها دو گونه بوده‌اند؛ مساجد معمولی که جایگاه برگزاری نمازهای پنجگانه بودند و مساجد جامع یا جمعه که علاوه بر ادای نمازهای عید، مسائل و مشکلات مسلمانان نیز در آنها طرح و بررسی می‌شده و به دلیل ازدحام و حضور قاطبه مردم شهر در مسجد، گاه رویدادهای بزرگی مانند اجرای حد مجرمین، پناه آوردن مردم به آنها در مواقع بروز سوانح طبیعی رخ می‌داده است. از همین رو مساجد جامع گاه آسیب‌پذیر نیز می‌شدند.
وی ادامه داد: به عنوان مثال در پناه مردم به مساجد در زمان جنگ‌ها، دشمنان در تعقیب آنان به مسجدها هجوم می‌بردند و نه تنها مردم را اسیر کرده و به خاک و خون می‌کشیدند، بلکه مسجد یا پناهگاه آنها را نیز ویران کرده و یا به آتش می‌کشیدند. همانند غزها که مردم را در مسجد منیعی نیشابور قتل‌عام کرده و مسجد مطرز را به آتش کشیدند.
این پژوهشگر و باستانشناس خراسانی گفت: به استناد کتاب مجمل‌التواریخ و القصص، «غزان یکباره حشر آوردند و اغلب مردمان از زنان و کودکان در مسجد منیعی گریختند و غزان تیغ در نهادند و چندان خلق در مسجد کشتند که میان خون ناپیدا شدند». مسجد پامنار یا مسجد جامع سبزوار نیز از جمله این نوع مساجد بود که در صحنه پرالتهاب تاریخ سبزوار شاهد رویدادهای مختلف خونینی بوده است.
لباف خانیکی خاطرنشان کرد: مسجد کنونی پامنار احتمالا در آغاز نیمه دوم قرن نخست هـ.ق به عنوان «مسجد جامع سبزوار» ساخته شد. آن مسجد از جمله مساجد شبستانی و از نوع «خراسانی» بود که به شیوه «رازی» همانند مساجد فهرج یزد و جامع اصفهان ساخته شد. در آن گونه مساجد یک فضای ستون‌دار شبستان مانند در سمت قبله، یک صحن وسیع در سمت شمال شرق و رواق‌هایی در دو سوی شرق و غرب مسجد را شکل می‌دادند.
وی با اشاره به مصائبی که بر مسجد جامع سبزوار در کتاب تاریخ بیهق یاد شده، ادامه داد: مسجد آدینه قصبه سبزوار در روزگار حمزه‌بن آذرک‌الخارجی خراب گشته و مردم برای نماز جمعه و اعیاد خسروجرد به آنجا می‌رفتند. بعد از آن واقعه، زنی ریسنده هزینه تجدید بنای مسجد جامع را تقبل کرد و مسجد تجدید بنا شد. «امیر احمدبن عبدالله خجستانی» دستور داد برای آن منبری از چوب آبنوس بسازند که نام احمد خجستانی به تاریخ ۲۶۶ بر آن نوشته شده است.
این پژوهشگر و باستانشناس خراسانی گفت: گویا مسجد خیلی دوام نیاورده، زیرا نوبتی دیگر «امیر ابوالفضل زیاری» در تاریخ ۳۷۰ هـ.ق مسجد را به عمارت تبدیل کرد و در سال ۴۲۰ هـ.ق «خواجه امیرک دبیر» مناره‌ای بر آن ساخت و آن مناره بر اثر زلزله‌ای در سال ۴۴۴ هـ.ق فروافتاد. معمار که قصد تجدید بنای مناره را کرده بود، کمی از مناره را مجددا تجددی بنا کرد. یک سال تجدید بنا را متوقف کرد تا تا نشست کند و سپس مناره را کامل کرد. آن مناره که در سال ۴۴۵ هـ.ق ساخته شد تاکنون باقی است. آن مناره از نوع مناره‌های جنبان همانند منارجنبان اصفهان و نمادی از فناوری و بهره‌گیری از علم فیزیک در هزار سال پیش بوده است.
لباف خانیکی اظهار کرد: در حال حاضر مسجد جامع قدیم سبزوار با وسعت ۳۵۰ مترمربع که به «مسجد پامنار» معروف است، در حاشیه خیابان بیهق سبزوار و بر یک شبستان و صحن و ورودی واقع است. منار کهن مسجد یا همان منارجنبان به ارتفاع ۲۳ متر در زاویۀ شمال‌غربی مسجد قرار گرفته و بر بدنه آن با خط آجری «بسم الله الرحمن الرحیم، محمد ، علی، فاطمه، حسن و حسین» نوشته شده است.
وی افزود: مسجد جامع سبزوار در طول حیات خود تغییر و تحولات فراوان یافته که آخرین تغییرات آن کاشیکاری سردر و نمای پایه‌های ایوان ورودی مسجد ظاهراً مربوط به سال ۱۳۷۲ است. همزمان بر دو طرفه ورودی مسجد نیز بخشی از سوره انسان بر روی کاشی نقش بسته است.
این پژوهشگر و باستانشناس خراسانی بیان کرد: اگرچه از مسجد جامع اکنون تنها مناره آجری آن برجای مانده ولی اصالت و صلابت آن کافی است که هر ساله تعداد زیادی گردشگر به خاطر دیدار و آشنایی با فناوری منارجنبان‌ها از آن خطه تاریخی و عالم‌خیز بازدید کرده و با مفاخر معماری ایران از نزدیک آشنا می‌شوند.
منبع: ایسنا
مرتبط:
