روستای «نایبند» طبس در ۱۰۵ کیلومتری دهستان «کویر»، در ۲۳۰ کیلومتري جنوب شرقی شهر «طبس»، بر سر راه طبس – «راور» در استان خراسان جنوبی جای دارد. این روستا از چند سو با روستاهاي «چهل پایه»، «دربند»، «ایهوك»، «کریت» و «پروده» در پیوند و همسایگی است. روستای نایبند که تاریخ آن تا هزار سال در تاریخ ­نگاری­ ها یاد کرده شده، در ارتفاع ۱۱۰۰ متری سطح دریا قرار دارد. نوشته ­های بومی بر آن هستند که سرزمین «نایبندان»، به هنگام بیرون راندن افغان‌ها، اردوگاه نادرشاه افشار بوده است. نایبندیان، مردمان این بهشت در دل کویر، به زبان فارسی با گویش خراسانی سخن می‌گویند.

بافت و ساختار روستای نایبند همانند «ماسوله» و «ابیانه» و بندر «سیراف» پلکانی در شیبِ تند است. روستای نایبند بر روي خرسنگ بسیار بزرگی در دامنه کوه «نایبند» به بلندایی نزدیک به ۳ هزار متر فراز شده است. این بخش از دامنه ­ی نایبند همچنین در جان پناه کوه ­های  «آب شلمه» و «علی آباد» نیز هست.

این کوه ها همچون دیواره­ای طبیعی توانسته ­اند زیستگاهی برای نایبندیان و روستاهای پیرامون ایشان در برابر تازش کویر لوت فراهم آورند. بافت کوچه ­بندی و خانه­سازی در روستای نایبند پیرو خواست روستانشینان نیست، پیرو سامان شیبدار زمین است. زمینِ سنگی نایبند بسترِ درخوری برای پی ریزی سازه نبوده، تا جایی که می­توان گفت گود برداري و کندن چاه و ساخت دیگر زیرساخت­های ساختمان ­سازی هیچ گاه در دسترس نبوده است. برای همین در خانه ­های مردمان نایبند بخش ­هایی از خانه ­ها همچون درگاه، تنور ، توالت، آغل گوسفندان و  میانسرا با خانه­های کناری هم­ بهرگی و اشتراک در کاربرد دارد.

از میان خانه‌هاي خشتی و پلکانی نایبند که بیش از دیگر سازه­های درون روستا ارزش تاریخی دارند، می­توان «خانه­ی کدخدا»، «خانه­ ی کارونسرا» و «خانه ی توکلی» را نام برد. بیشتر خانه ­های نایبند بیش از یک طبقه دارند.

بسیاري از کوچه‌های روستای نایبند سرپوشیده است که در گویش بومی «ساباط» خوانده می­شود. این کوچه­ ها با داشتن سرپناهی در برابر خورشیدِ توانمند خراسان جایگاهی براي نشستن و گردآمدن­ های مردمان دارد. بیشنه ماده به کار رفته در ساخت سازه­ های این روستا «خشت» و «سنگ» و «کاهگل» است. این ساختمان­ ها با کاربست شن‌های تیره رنگ بومی خاکستری رنگ دیده می­شوند. براي پوشاندن سقف خانه‌ها، تیرهایی از تنه­ درخت نخل با پوششی از برگ درخت خرما رایج است.

در شماری از خانه ­های روستای نایبند نیز تاق و کمانه به کار رفته است و گاهی نیز نگار­گری ساده بر آن افزوده شده است. در این میان باید از کاربست رایج کنگره‌های سه گوش در نماها و دیوارهای جنوبی و شرقی ساختمان‌های نایبند یاد کرد. این کنگره­ های سه گوش «بادگیر»های بومی نایبند هستند که شن بادها را غربال کرده و گردش بادها را در سازه بهینه می­ سازند. همچنین دیوارهای ستبر خشتی با رنگ هماهنگ در راستای همسازی با در این روستا به کار رفته است.

در روستای نایبند ۳ برج نگهبانی قرار گرفته است. این برج­ها از دژ ۳۰۰ ساله ­ی نایبند بر جای مانده است. دژ نایبند روستا را با دیدبان­ های برج ­ها از فرا رسیدن دشمنان آگاه کرده و در بزنگاه یورش با بستن دروازه­ی دژ­ روستا از گزند یورش دشمنان نگهبانی می­شده است. دیوارهای بلند در پیرامون روستا گونه ­ای بارو بوده که با پیوستن به باروی دژ دور تا دور آن را از دسترس بیگانگان نگاه می­داشته است.

آبرسانی روستای نایبند و نخلستان و کشتزارهای آن در کناره­ کویر لوت با چشمه‌های آب سرد و گرم و قنات انجام یافته است. از این میان می­توان «چشمه زردگاه» و «آبگرم دیگ رستم» را نام برد. در ۱۰ کیلومتری نایبند به راور نیز چشمه‌ای گوگردی می­جوشد. این چشمه­ ی گوگردی ویژگی درمانی دارد. سنگ‌های سیاه در این سرزمین نشان ه­ای از جنبش ­های آتشفشانی زمین در گذشته است. آبرسانی طبیعی توانسته زمینه­ درخوری برای رستن نخلستان و درختان مرکبات نایبند فراهم سازد که در پایین دست روستا ایستاده است.

 پوشش زیستی روستای نایبند از پوشش زیستی پناهگاه نایبندان جدا نیست. پس در این زمینه باید از «پناهگاه حیات وحش نایبندان» نیز یاد کرد که گسترده­ ترین سرزمین حفاظت شده­ ی ایران است. گستره­ ی پناهگاه زیستی نایبند ۱ میلیون و ۴۲۲ هزار هکتار است. در این پناهگاه اشکفتی هست به نام «غار کفتار» که یک گله کفتارهای راه‌راه در آن زیست می‌کنند. این سرزمین پایتخت کفتار ایران است.

پلنگ، یوز، کفتار، گربه شنی، سیاه‌گوش، روباه معمولی، روباه شنی، شغال، و نیز شاه‌روباه، این نایاب‌ترین گونه­ی روباه در ایران اینجا زندگی می­کنند. همچنین باید از قوچ و میش، کل ‌و بز، خارپشت ایرانی، تشی و خرگوش صحرایی نیز نام برد. از پوشش پرندگان نایبندان نیز می­توان به زاغ بور، هوبره، کبک، سبزه ‌قبا، تیهو، کوکر گندمی و شکم ‌سیاه، شاه ‌بوف، شاهین، دلیجه، بالابان، عقاب طلایی و سنقر خاکستری را سراغ گرفت. در میان پوشش گیاهی نایبندا نیز می­توان از بادام کوهی،انجیر وحشی،تاغ،چوبک تماشایی،کلاه میرحسین خار سفید،کلاه میرحسین دم عقربی،بادام عاجی،بادام خاکستری،گون درختچه ای،زیره کرمانی و زیره سیاه نام برد.

منبع:ویزیت ایران