گنبد علویان همدان
بر اساس شناسنامه فنی بنا، این گنبد یکی از یادمانهای متعلق به اواخر دوره سلجوقیان در قرن ششم هجری است که توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد احداث شده بود. در دوره‌های بعد با ایجاد سردابی در زیر زمین به مقبره خاندان علوی تبدیل گردیده‌است. این اثر یکی از شاهکارهای معماری و گچبری بعد از اسلام در همدان است، و طی شماره ۹۴ در تاریخ ۱۵/۱۰/۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.
گنبد علویان یکی از بناهای تاریخی همدان است که در نزدیکی میدان امامزاده عبدالله، در چهارباغ علویان قرار دارد. از نظر هنر معماری و آجر کاری یکی از یادمان های کم نظیر قرن ششم هجری قمری بوده و به دوران سلجوقیان مرتبط می باشد. این مکان توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد و سپس با ایجاد سردابی در آن به مقبره خاندان علویان تبدیل گردیده است.
علت نام گذاری این بنا به «گنبد» علویان این بوده است که در گذشته های دور این بنا دارای گنبد بوده و در اثر گذشته زمان گنبد آن فرو ریخته است. همچنین علاقه شدید مردم به سادات و دوستداران امام علی و مدفون بودن دو تن از خاندان علویان در این بنا از دلایل دیگر این نامگذاری بوده است.
نقشه بنای چهار ضلعی و گوشه های آن دارای لبه های ستاره ای شکل است. دیوارهای این مقبره مکعب شکل بوده، تا خط آغاز گنبد باقی مانده ولی خود گنبد فرو ریخته و از بین رفته است.
گنبد علویان از لحاظ هنر گچبری و آجرکاری از آثار ارزشمند و کم نظیر سده های میانی دوره اسلامی است. شکل ظاهری آن شبیه گنبد سرخ مراغه است که در سال ۵۴۲ هجری قمری ساخته شده و ابعاد داخلی آن ۸ متر در ۸ متر و تزئینات غنی و متراکم و در عین حال راز آمیز و چشم نواز درون بنا تا حدودی مشابه بنای گنبد حیدریه قزوین است.
بنا به صورت مکعبی ۴ضلعی در ابعاد ۱۲٫۸ در ۱۲٫۵ متر و ارتفاع ۱۱٫۵ متر ساخته شده و ۴ جرز ستون مانند به ارتفاع ۹٫۵ متر با قطری قریب به ۲ متر و شبیه برج هایی در ۴ گوشه آن را در میان گرفته اند.
هر یک از برج ها دارای ۵ طاق نمای فرو رفته مثلثی به ارتفاع ۸ متر و عرض ۱ متر و عمق ۰٫۵ متر است که از حیث مقطع جرزها را به صورت نیمی از یک ستاره هشت پر در آورده است.
در جبهه شمالی بنا طاق نمایی جناغی از نوع ۵ و ۷ و به ارتفاع ۱۰ متر و عرض حدود ۵/۵ متر دیده می شود. درون آن قابی مستطیل شکل به ارتفاع ۵٫۶ و عرض ۳٫۹ به صورت بر جسته قرار دارد. ورودی رفیع بنا در هیبت طاقی جناغی به عرض ۱٫۶ و ارتفاع ۳٫۴ متر جلوه ای ویژه به آن می بخشد.
بر فراز ورودی و درون کادر مستطیل شکل گچبری های بر جسته لانه زنبوری شامل گل و بوته های در هم پیچیده به شکل زیبایی خود نمایی میکند. بر حاشیه خارجی کادر نیز کتیبه ای گچبری شده مشتمل بر آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی مشاهده می‌شود. پیشانی طاق نما را نیز گچبری مثلثی و ستاره ای شکلی به صورتی بدیع تزئین کرده است.
سطح شبستان ورودی بنا در مقایسه با زمین های اطراف و دیوارهای خارجی آن در ارتفاعی معادل ۱٫۲ متر واقع شده و در حال حاضر ۷ پله ارتباط بیرون و داخل بنا را میسر می کند.
راه پله های کم عرض از درون برج شمالی شرقی دسترسی به سقف و نیز راه پله ای که به صورت غیر متعارف درون محراب ایجاد شده راه‌یابی به سرداب اشکوب زیرین را میسر میکند.
خاقانی به کنایه از آن به عنوان گنبد سبز یاد نموده است و فرهنگ عامیانه مردم استان همدان نیز بر این امر دلالت دارد که می گوید: «دلا دوشم دلا دوشم دلا دوش به حق گنبد سبز سیه پوش»!
این اثر تاریخی به شماره ۹۴ در تاریخ ۱۳۱۰/۱۵/۱۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
مرتبط:
شیرین سو _سفری به کریدور استان همدان و زنجان