آشنایی با یخدان‌های معروف کرمان
شهر کرمان یکی از کهن‌ترین مراکز جمعیتی در کویر مرکزی ایران است اما مردمان این دیار از سال‌ها قبل با ابتکار و نوآوری این شهر را به یکی از زیباترین شهرهای تاریخی ایران تبدیل کرده‌اند که نمونه این ابتکار سیستم آبرسانی، آب‌انبار و تولید یخ از صدها سال قبل است به‌طوری‌که بزرگ‌ترین یخچال‌های دست‌ساز همچنان در این شهر خودنمایی می‌کنند.
همشهری آنلاین: شاید کمتر کسی بداند که تهیه و توزیع و انبار آب و حتی تولید یخ در کرمان به هم پیوسته و دارای مکانیزم کاملا مشخصی بوده است.
کرمانی‌ها در زمانی که هنوز برق هم اختراع نشده بود یخچال اختراع کردند و با استفاده از خشت و گل و البته بناهای بسیار بزرگ که همچنان بسیاری از آنها در شهر کرمان پابرجا هستند سازه‌هایی ساختند که یخ را در اوج گرمای طاقت‌فرسای تابستان کویر نیز در خود نگاه می‌داشت.
برای تامین آب این یخچال‌های خشت و گلی عظیم، آب به وسیله قنات‌ها به انتهای یخدان هدایت می‌شد و همیشه چند نفر کارگر در این یخچال‌ها در حال فعالیت بودند.
نوک این ساختار مخروطی شکل به گونه‌ای ساخته می‌شد که حداقل میزان تابش آفتاب را جذب کند و در اطراف این مخروط دیوارهای بلندی احداث می‌شود که با وزش باد و استفاده از سایه ایجاد شده دمای هوا را به صورت محسوس کاهش می‌داد.
این یخدان‌ها در تابستان ذخیره‌گاه یخ و در زمستان محل تهیه یخ منطقه بودند. این منطقه کویری با یخدان‌هایش بسیار جالب توجه برای گردشگران است.
مردم کرمان با استفاده از ابداعات و ابزارهای بی‌نظیر به نام قنات، حفر کانال در عمق زمین، ساخت آب انبارها و یخدان‌ها برای خودشان شرایط بهتری را فراهم آورده بودند.
عناصر تشکیل‌دهنده یخدان‌ها
مخزن، حصار، استخر و چالة یخ. پلان مخزن دایره شکل است که گنبدی از نوع “بَستو” بر روی آن احداث کرده‌اند. حصار آن نسبتاً بلند و ۱۲ متر ارتفاع دارد. مصالح بنا خشت خام و ملات گل است.
در کرمان همچنین یخدان‌هایی در حومه شهر بود که در ایام یخبندان زمستان، آب در استخر کنار آن می‌ریختند و آب یخ می‌بست. صبح زود یخ‌ها را می‌شکستند و داخل یخدان می‌ریختند تا پر می‌شد. آن موقع در آن را می‌بستند و در تابستان باز و یخ داخل آن را به بازار می‌آوردند و در بعضی سال‌ها که زمستان، یخ نمی‌بست زندگی برای مردم سخت می‌شد.
یخدان مؤیدی در استان کرمان؛ بزرگ‌ترین یخدان خشتی ایران و جهان
یخدان مؤیدی که از آثار تاریخی شهر کرمان است معروف‌ترین یخدان منطقه است. ارتفاع این یخدان حدود ۲۰ متر است و دلیل این ارتفاع برای خنک نگه‌داشتن کف یخدان بوده است. این مرکز یکی از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین مراکز شهر کرمان به شمار می‌رفته است و در تاریخ ۲ آبان ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۴۳۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مؤیدی نام محله‌ای در شهر کرمان است و شامل بخشی از زمین‌ها و قنات قدیمی واقع در محدوده میدان تختی و خیابان‌های خورشید و ابوحامد است. این بنای ارزشمند در اواخر دوره صفویه ساخته شد و نام آن «مؤیدی» است و چون قنات مشهور به قنات مؤیدی آب آن را تأمین می‌کرده به یدان مویدی معروف است.
قدیمی‌های کرمان می‌گویند که در ساعات ابتدای صبح‌های تابستان فالوده‌فروش‌های کرمانی در سایه یخچال‌ها فالوده درست می‌کردند و به مردم می‌فروختند، هنوز هم مردم کرمان از سایه یخدان مؤیدی کرمان استفاده می‌کنند و این بنا یکی از بزرگ‌ترین تفرجگاه‌های کرمان است.
اتاقک‌های اطراف این بنا که متاسفانه در سال‌های اخیر کاربرد غیر متناسبی نیز پیدا کرده است به گونه‌ای احداث شده که در تابستان خنک و در زمستان گرم است.
نحوه تهیه یخ این یخچال بسیار جالب و از این قرار بوده که در پشت دیوارهای بلند و قطور آن سطوحی صاف تعبیه می‌کردند که در شب‌های زمستان به‌طور یکنواخت روی آن قرار می‌گرفت و در سرمای شدید زمستان یخ می‌بست. این دیوار بلند در طول روز از تابش آفتاب بر روی آب‌های منجمد شده قبلی جلوگیری می کرد. در صورتی که در شرق و غرب کمی آفتاب بر روی سطوح یخ گیری می‌تابید آن وقت در این نقاط هم دیوارهای جانبی بنا می‌کردند.
مقدار آبی که هر شب روی توده‌های منجمد از یخ‌های قبلی هدایت می‌شد تا حدودی بود که سرمای یک شب بتواند آن را منجمد سازد یا به عبارت دیگر ارتفاع آب روی سطوح یخ‌گیر از چند سانتی‌متر تجاوز نمی‌کرد. این شرط فنی به خوبی می‌رساند که یخچال‌سازان مجبور بودند با کمال دقت سطوح یخ‌گیری را طراز کنند.
پس از آن تقریبا قطر یخ به ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر می‌رسید، یخ‌ها را قطعه قطعه کرده و به داخل منابع یخ که به مثابه همان آب انبارهای مدور تعبیه شده بود و در مجاورت سطوح یخ گیری قرار داشت می‌ریختند و انبار می‌کردند.
در کف انبار یخ، یک یا چند چاه پیش‌بینی شده بود تا آب‌هایی که احتمالا در فصل گرما از آب شدن یخ‌ها بوجود می‌آمد از کف انبار دور گردد و روی هر طبقه از یخ‌ها مقداری کاه می‌ریختند تا از چسبیده شدن آنها به یکدیگر جلوگیری شود این مخازن یخ دارای دو راهرو بودند که یکی برای انباشتن یخ‌ها پس از تهیه بکار می‌رفت و دیگری برای بیرون آوردن آن در فصل تابستان.
بقیه یخدان‌ها این شهر به طور کامل از بین رفته‌اند و چیزی از آنها باقی نمانده است.
دیگر یخدان‌های معروف کرمان عبارتند از:
یخدان زریسف
یخچال زریسف نیز مربوط به دوره قاجار است و در کرمان در خیابان زریسف واقع است.
یخدان لنگر ماهان
این یخدان در خارج روستای لنگر در پنج کیلومتری شمال شرقی ماهان و در دوره قاجاریه بنا شده است و در ساخت آن خشت، کاه گل و قلوه سنگ بکار رفته است. یخدان لنگر ماهان در سال‌های گذشته به علت بارش برف و باران آسیب دید که از سال گذشته عملیات مرمت آن در ۲ فاز در حال اجرا است.
یخچال حاج آقا علی رفسنجان
یخچال حاج آقاعلی در روستای عباس آبادحاجی در شش کیلومتری شمال رفسنجان واقع شده و قدمت بنا به دوره قاجار باز می‌گردد. مصالح ساختمانی بکار برده شده در این یخدان شامل خشت، اندود کاهگل، آجر و قلوه سنگ (در چاله یخ) است که در حال حاضر متروکه و کاربری خاصی ندارد.
یخچال کبوترخان
یخچال کبوترخان رفسنجان در روستای کبوترخان در ۲۳ کیلومتری شرق رفسنجان واقع شده و ساختمان آن مربوط به دوره ساسانی است.
منبع:همشهری