سنگ‌بست _چهارراه مهم جهانی
روستای کنونی سنگ‌بست از توابع شهرستان فریمان در ۳۵ کیلومتری جنوب‌شرق مشهد و در کنار راه ارتباطی مشهد-فریمان واقع شده است.
در مجاورت شرق روستای سنگ‌بست کنونی یک محوطۀ وسیع و مهم باستانی وجود دارد که بازمانده از سنگ‌بست کهن است.
سنگ‌بست قدیم به لحاظ موقعیت و جایگاه رفیع اقتصادی و سیاسی از اهمیت زیادی برخوردار بوده و از گذشته‌های دور توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. از جمله راوندی، سمعانی، یاقوت حموی، ظهیری نیشابوری، ابن اثیر، ذهبی و دولتشاه سمرقندی از آن به عنوان منزلی مهم یاد کرده‌اند.
اهمیت سنگ‌بست تنها به دلیل قرار گرفتن آن بر سر راه جاده ابریشم نبوده بلکه راه‌های دیگری نیز از سرتاسر خراسان و ایالت‌های همجوار در سنگ‌بست، به آن وصل می‌شدند.
محوطه باستانی سنگ‌بست شامل دو بخش شمالی و جنوبی است، بخش شمالی که ظاهراً فاقد حصار و خندق بوده و به لحاظ ویژگی‌ها و عناصر معماری و مواد فرهنگی، هسته اولیه سنگ‌بست محسوب می‌شود و بخش جنوبی که به شکل مستطیل و دارای برج و بارو و خندق بوده، ظاهراً از سدۀ پنجم ه.ق شکل گرفته و هر دو بخش بعد از تهاجم مغول‌ها و متروک شدن راه ابریشم از رونق افتاده و در اواخر قرن نهم ه.ق رباط دیگری به وسیله امیرعلی شیر‌نوائی در نزدیکی سنگ‌بست قدیم ساخته شده است.
احمدبن علی منینی در شرحی بر تاریخ یمینی فقط شماری از اقدامات عمرانی ارسلان جاذب را در سنگ‌بست، احداث کاروانسرا، مسجد جامع، خانقاه، آبگیرها و جایگاه‌ها برشمرده و اکنون که بجز آرامگاه ارسلان جاذب و یک مناره، بنایی بر جای نمانده کاملا مشخص است که در محوطۀ ۹ هکتاری سنگ‌بست سازه‌های معماری فراوانی وجود داشته که اکنون انباشت آوار آنها به صورت تپه ماهورهایی پوشیده از قطعات آجر بر جای مانده است.
در بخش شمالی سنگ‌بست بقایای رباط سنگ بست قابل تشخیص است، رباطی که بنا به نوشتۀ راوندی در کتاب راحۀ الصدور و خواند میر در کتاب مآثر الملوک و دولتشاه سمرقندی در کتاب تذکره الشعرا به همت ارسلان جاذب و احتمالا همانند رباط‌‌شرف با دو حیاط‌وار نوع کاخ رباط در دوره غزنویان ساخته شده است.
ارسلان جاذب سپهدار طوس، شخصیتی والامقام، ایران دوست و مورد احترام و علاقۀ فردوسی بوده است، به دلیل جایگاه خاص سنگ‌بست، ارسلان جاذب بیشتر در آنجا حضور داشته و پس از مرگ نیز در سنگ‌بست به خاک سپرده شده است.
آرامگاه ارسلان جاذب در سنگ‌بست دومین بنای بر جای ماندۀ دوران اسلامی پس از مرقد مطهر امام رضا (ع) در خراسان است که احتمالا با الهام از آن و به شیوۀ چهارطاقی‌های ساسانی ساخته شده است.
حکیم زجاجی در کتاب همایون‌نامه، ارسلان‌جاذب و رباط و آرامگاه او را احتمالا با یادآوری گوردخمه‌های مهری این گونه وصف کرده است:
«به طوس اندرون بود والی امیر/ یکی مرد با دانش و یاد گیر
رباطی که نامش بود سنگ بست/ در آن بوم او کرد بگشاده دست
کنون دخمه آن سر افراز مرد/ به پیش رباط است پر خاک و گرد»
آرامگاه ارسلان‌جاذب که در گوشۀ جنوب شرقی رباط قرار گرفته بنایی با نقشۀ تقریبا مربع با ابعاد داخلی۱۰/۳۳×۱۰/۲۰ متر و ارتفاع ۹/۱۶ متر تا زیر گنبد است. ورودی اصلی بنا از سمت شرق بوده که بعدها بسته شده و اکنون درگاهی جنوبی به درون راه می‌یابد. بنا آجری و به سبک معماری رازی است با گنبد نسبتا کوتاه و بدنۀ دو بخشی، نمای بیرونی بنا ساده ولی رویۀ داخلی دیوار‌ها با نقاشی و گچبری و نقوش آجری و کتیبه به گونه زیبا و موزون آراسته شده است. در تزیینات داخلی بنا از المان‌های کهن ایرانی مانند زیگورات، چلیپا و چلیپای شکسته، ستاره‌های هشت‌پر و پیچک استفاده شده است.
کتیبه‌های کوفی از دو نوع آجری بر ساقه گنبد و نقاشی روی گچ بر فراز دیوار‌ها بنا را دور زده و محتوای آنها آیات قرآنی است.
در جنوب رباط و تقریبا در مجاورت دو گوشۀ آن دو منارۀ آجری بلند وجود دارد که در حال حاضر یکی از آنها با ۴/۲۶ متر ارتفاع باقی مانده و منارۀ قرینۀ آن منهدم شده است، آن مناره‌ها همانند مناره‌های مشابه در خسرو گرد، دامغان، فیروزآباد و کرات با نقوش متنوع آجری و کتیبه زینت شده است.
* گزارش از رجبعلی لباف خانیکی
مرتبط:
کاروانسرای رباط شرف _موزه آجرکاری ایران
گذر عمر بر دیوارهای این کاروانسرا و تاریخی که فراموش نمی‌شود