استان کهگیلویه و بویراحمد

آداب و رسوم مردم استان کهگیلویه و بویراحمد

سال نو ( نوروز باستاني )، مراسم ازدواج، موسیقی، چاله گرم كنون، پيمانهاي عشايري، سوگواري مذهبي، خاکسپاری مردگان، خيرات مردگان، کمک و یاری، کمک به آسیب دیدگان

صد در صد مردم این استان مسلمان و شیعه اثنی عشری هستند و به طور عمده تحت تأثیر جاذبه های دین جان بخش اسلام شده اند. به هر حال رفتار دینی مردم استان در گرامیداشت اعیاد اسلامی، عزاداری سالار شهیدان (ع) تکیه اساسی بر حرمت ویژه روزهای وفات ائمه (ممنوعیت ازدواج)، نامگذاری فرزندان به نام بزرگان دین و ائمه اطهار (ع) همه نشانگر عمق تعصب و ارادت خاص این مردم به اسلام و شعائر و آیین ها و دستورات آن است که در شکل بخشیدن به هویت دینی و قومی آنان اثر گذار بوده است.

در میان مردم کهگیلویه وبویراحمد اشعار حماسی شاهنامه فردوسی از جایگاه خاصی برخوردار است. شاهنامه خوانی برای هر فرد علاوه بر جذابیت های اقناعی امتیاز خاصی نیز دارد. معمولاً افراد شاهنامه خوان تمامی ابیات و صحنه های نبرد را از حفظ می خوانند. سعی شاهنامه خوان بر آن است که شنونده را در فضای خیالی صحنه های شاهنامه قرار دهد. از این رو شاهنامه خوان در این راه کوشش بسیار دارد. این ادب شفاهی مورد علاقه زن و مرد کهگیلویه و بویراحمد است و معمولاً شبهای دراز زمستان را با برنامه های شاهنامه خوانی سپری می کنند. این علاقه از قدیم الایام به گونه ای بوده است که نام بسیاری از مکانها و جاهای استان را با نام های مندرج در شاهنامه نامیده اند. به نظر می رسد زندگی عشایری همراه به همه کشمکش های آن و محیط جغرافیایی کوهستانی و صعب و سختی های آن از یک سو و تلاش افراد با سواد در حفظ هویت ملی خود از سوی دیگر انگیزهای قوی برای حفظ ادبیات شفاهی در قالب اشعار شاهنامه و بصورت شفاهی و شنیداری دارد. زیرا بسیاری از شاهنامه خوانان هم اکنون نیز فاقد سواد خواندن و نوشتن هستند

سال نو ( نوروز باستاني ) :

سال نو بنابر اعتقادات قومي منطقه سرآغازي است براي از بين برد كينه و گرايش به صلح و آشتي. در قديم ريش سفيدان قوم با خانواده وابسته،  به ديدار سران و كدخدايان خود مي رفتند و هدايايي از جمله محصولات آن روز را با خود مي بردند و امروزه هم معمولاً به ديدار همديگر مي روند و بعضاً هدايايي براي همديگر مي برند و مراسم پذيرايي و جشن دارند.  يك مورد كه از قديم تاكنون وجود داشته اين است كه در اين روز معمولاً مردم به دیدن كساني كه سوگوار هستند و كسي را از دست داده اند مي روند و سعي مي كنند كه لباس سياه آن ها را تعويض كرده و جاي آن لباس سفيد يا رنگي به تن آن ها بپوشانند و  از حالت عزا در آورند كه اين كار را در اصطلاح محلي « پند شكني » مي گويند .

مراسم ازدواج:

یک مراسم عروسی معمولاً دارای مراحل مختلفی است. اولین مرحله خواستگاری یا گپ زنون می باشد. در این مرحله فامیل پسر با موافقت ازدواج پسر و دختر مورد نظر، از طرف پدر پسر فردی مأمور می شود تا موضوع را به طور سری به پدر دختر بگوید. معمولاً پدر دختر چند روزی را مهلت می خواهد و با فامیل خود مشورت می کند. در روز تعیین شده پدر دختر در صورت رضایت فامیل به فرستاده پدر داماد جواب مثبت می دهد. مراسم رسمی پس از این مرحله صورت می گیرد. آنگاه پدر پسر همراه چند نفر از ریش سفیدان فامیل خود با مقداری قند و گاهی اوقات سوغاتی های دیگری همچون گوسفند و بره به خانه دختر می روند و آشکارا خواستگاری می کنند برای مبارکی قندی را می شکنند و به رسم ” قند اشکن ” معروف است.

موسیقی:

موسیقی در کهگیلویه وبویراحمد جایگاه خاصی در زندگی روزمره دارد. به هنگام شادی و غم و همچنین در هنگام کوچ چرای گوسفندان هر کدام نوعی موسیقی بکارمی رود. نی به دو شکل کوچک و نی هفت بند از جایگاه ویژه برخوردار است. چوپانان درصحرا و نوازندگان حرفه ای در مجالس و شب نشینی ها از نی استفاده می کردند. علاوه بر نی، دهل و نقاره و کرنا و ویلن از دیگر ادوات نوازندگی است و با آن مقام های مختلفی را می نواختند. برخی این مقام ها مثل بره وری (بره بلندشو) در جمع آوری گوسفندان و با نی نواخته می شود. نمونه یا مرثیه خوانی از دیگر مقام های موسیقی سنتی کهگیلویه و بویر احمد است. این مقام با نی نواخته می شود. در بر انگیختن احساس شنوندگان بسیار مؤثر است. از دیگر مقام هایی که در عروسی بکار می گیرند دستمال بازی که به دو پا، سه پا، ترکی، یک پا، باباکرم و ترکه بازی و اسب سواری است.

چاله گرم كنون:

سنتي است كه فقير و غني يك روز مانده به عيد نوروز به منظور گرم نگه داشتن اجاق خانه و بركت و پايداري سفره صاحب خانه، غذايي گرم و لذيذ با بهترين نوع غذاي محلي مي پزند تا همه اهل خانه از آن بخورند كه اين را به اصطلاح « چاله گرم كنون » گويند .

پيمانهاي عشايري :

احترام گذاردن به پيمان ميان همه تيره هاي عشايري لازم اجرااست و شخص پيمان شكن در جامعه انگشت نما و خوار و بي اعتبار مي شود. بطور خاص در گذشته در موقع جنگ و اختلافات محلي و ايلي احترام گذاشتن به پيمان ضرورت داشت .

سوگواري مذهبي :

مردم استان به خاطر شيعه بودن، تعصب خاصي نسبت به اعياد و سوگواري هاي امام حسين (ع) نشان مي دهند و معمولاً عزاداري با شروع ماه محرم آغاز و در شب هاي تاسوعا و عاشورا به اوج خود مي رسد . در اين سال هاي اخير عزاداران از اول شب تا صبح شب عاشورا به عزاداري و سينه زني مي پرداختند و اين عزاداري به صورت ساده با كمك افراد خير با صرف چاي، پخت برنج محلي و نيز گندم برشته برگزار مي شد. ولي متأسفانه اين نوع عزاداري ساده جاي خود را به عزاداري با تشريفات و با رنگ و بوي مدرن داده است .

خاکسپاری مردگان:

پيش از مرگ چنان كه گمان به مردن بيمار داشته باشند خويشاوندان و نزديكان او شبانه روز به ديدن او مي آيند و از طرفي از ميهمانان و ديدار كنندگان او پذيرايي مي شود و معمولاً در شب چند نفري بر بالين او بيدار مي مانند و پس از مرگ همه فاميل دور و نزديك را از مرگ او آگاه مي سازند كه در مراسم تشيع و تدفين شركت كنند .

در قديم معمولاً شخص مرده را در تابوت گذاشته و براي غسل، كنار چشمه يا رودخانه مي بردند. ( الان هم كم و بيش در روستاهايي كه غسالخانه موجود نباشد همينطور است ) و پس از مراسم غسل او را به قبرستان  برده  و قبري كه از همزمان با غسل توسط عده اي ديگر از اهالي آماده شده، دفن مي کنند و پس از خاكسپاري مراسم عزاداري سه روز،  هفته و چهل برگزار مي كردند و با اداي احترام بر فقدان او سوگواري مي نمودند .برحسب عادات و رسوم عشاير در مرگ افراد عادي طوايف سوگواري نسبتاً ساده است و معمولاً افراد طوايف نزديك و آشنا و خانواده و فاميل نزديك مرده شركت دارند و اين عده بنابر سنت محلي بر مزار متوفي گرد مي شوند و شيون و زاري مي كنند و پس از برپايي مراسم هفته و پذيرايي مختصر از شركت كنندگان و فاتحه خواني مراسم سوگواري به پايان مي رسد.

لازم به يادآوري است كه تا اين اواخر پذيرايي شامل صرف ناهار و شام بصورت گسترده با هزينه بالا از طرف صاحبان عزا بود كه خوشبختانه امروزه اين تشريفات كم و بيش برداشته شده و معمولاً با دادن چاي و شربت به ديدار كنندگان هفته عزا به پايان مي رسد .

با اين حال نكته ديگر كه يادآوري آن ضروري به نظر  مي رسد اين است كه در گذشته با وجود جوانب منفي عزاداري قديمي ، تشيع جنازه متوفي خيلي ساده و بدون تكلف انجام مي گرفت ولي امروزه متأسفانه تشيع جنازه با تكلف ها و زرق و برق هاي قابل توجه چون ايجاد زنجيره طولاني ماشين هاي رنگارنگ و گوناگون مدرن آنهم در خيابان هاي شهر  صورت مي گيرد كه شايد اين هم ناشي از تأثير غير مستقيم مدرنيسم در استان است .

خيرات مردگان :

رسم است كه براي آمرزش مردگان از پنجمين تا هفتمين روز به عيد نوروز مانده خانواده هاي سوگوار شير برنج ، حلواي خرما ، پلو و گوشت مي پزند و خانه به خانه تقسيم مي كنند و آن را خيرات نيمه برات مي گويند . تقسيم پختني ها توسط افراد خردسال انجام مي شود و فاتحه خواني و آمرزش طلبي از مقاصد اين كار است .

كمك و ياري :

كمك افراد به هم، در گذشته به صورت هاي گوناگون به عمل مي آمد . اگر كسي خانه اش آتش مي گرفت و قادر به بازسازي آن نبود و نيازي به كمك و مساعدت بستگان داشت ، مردم و ابسته و هم طايفه به او در ساختن خانه كمك مي كردند . اگر كسي در اثر بيماري يا ناتواني و فقر و يا جهات ديگر نمي توانست كشته آبي يا ديمي به موعد درو كند ، مردم طايفه او دسته جمعي به كمك او مي شتافتند و محصول او را جمع آوري مي كردند و پس از كوبيدن آن را به انبار « گندم » آن شخص مي بردند .

موقع نشا كردن برنج كه در اصطلاح محلي بويراحمد « كلكي » و ميان مردم كهگيلويه « تولكي » گفته مي شود ، همه به يكديگر كمك مي كردند،  در زراعت هاي كوتاه بهاره و زمستانه، عروسي ها و عزاداري ها، همين نوع كمك ها اعمال مي شده است .

در كارهاي خانه سازي، كشاورزي، باغداري و حتي در هنگام ييلاق و قشلاق رفتن هر طايفه موظف به انجام دادن كارهاي كسان ناتوان  خود مي باشد و كدخدايان، ريش سفيدان طوايف در همياري ها مشوق و پاسدار اين سنت بوده اند . اين مراسم با علاقمندي خاص برادري ايلي بدون آنكه مزدي دريافت شود و يا منتي برطرف « ديگر » گذارده شود به حكم وظيفه و نهاد قومي انجام مي شده است

مهمانداري :

از سنت هاي نيك كه هنوز باقي است مهمانداري و مهمانوازي است. در گذشته اين سنت به اندازه اي گرامي بود كه حتي اگر وضع زندگي عشاير صاحب خانه رونق خوبي نداشت و مجموع اعضاي خانواده صاحب خانه بر روي يك گليم يا گبه مو زير يك لحاف مي خوابيدند ، مرد مهمان در كنار مرد خانه و زن مهمان در كنار زن خانه مي خوابيد و خوراكي بهتر از خوراك معمولي اهل خانه به او مي دادند. متأسفانه با شكل گيري نظام جديد شهري اين سنت به تدريج كاهش يافته و مهماني هاي دوستانه به سبك شهري جايگزين آن سنت والاي گذشته شده است. ليكن آثار نيك اين رسم هنوز هم در ايلات دور افتاده از شهر پايدار و مورد احترام است .

كمك به آسيب ديدگان :

كمك كردن از رسوم قديمي و ممتاز اين سرزمين است، خصوصاً در حوادث آتش سوزي و غارت و دامادي و غيره. مردم هر طايفه در صورت تقاضاي كمك از سوي خانه سوخته گان و فراخور شأن و مقام ايلي خود كمك هايي از قببل قالي، گليم، لحاف، نمد و ديگر اثاث مي دهند. همچنين در مورد غارت شدگان كه به اصطلاح محلي « مرده مال » گفته مي شود و وسايل خانگي داده مي شود و يا اگر گله و احشام غارت شده باشد مشابه آن گاو و گوسفند به غارت شده تحويل مي شود. كليه اين كمك ها بلاعوض و رايگان و به حكم وابستگي ايلي و خويشاوندي ضروري است .