سکوت؛ پایان بازار مسگرها
نوای آهنگین بازار مسگرها نوستالژی بسیاری از کسانی است که بازار وکیل شیراز مسیر گذر روزانه یا هفتگی‌شان بود، بازاری که جزئی از اجزای مهم گردشگری نیز محسوب می‌شد اما اکنون سکوت، بلندترین صدایی است که از آن شنیده می‌شود.
آنروزها، در گذشته‌ای نه چندان دور، ورودی بازار شمالی وکیل از یک سو مملو بود از بوی عطر حجره‌های عطاری و سقط‌فروشی و خشکباری و از دیگر سو، پر بود از صدای آهنگین چکش‌های بازار مسگرها هر سو نقطه‌ای برای دادن نشانی و گرفتن عکس یادگاری.
مسگری یکی از مشاغل و صنایع دستی کهن ایران به شمار می‌رود، ظروف و اشیای مسی، سهم مهمی در زندگی بشر ایفا کرده است؛ صنعتی هنرمندانه که اکنون نمود آن را می‌توان در موزه‌ها دید.
پیشینه‌ی مسگری در ایران حداقل به پنج هزار سال پیش می‌رسد و به ظن غالب اولین فلزی که بشر به آن دست یافت، مس بوده و اولین مسکاران ایرانیان بوده‌اند و شیراز و یزد و اصفهان و کاشان و کرمان و زنجان هم از مراکز مهم مسگری در ایران به شمار می‌رفته است.
هنرصنعت مسگری در اصفهان، کرمان، شیراز، کاشان و یزد در دوران اسلامی تا حدود یک دهه قبل رونق داشت و اغلب این شهرها هم بازار اختصاصی مسگرها را در خود داشتند.
ضرب آهنگین چکش بر مس و پژواک این صدا زیر طاق‌های ضربی بازارهای کهن، اکنون دیگر به خاطره‌ها پیوسته و حجره‌های بازار مسگرها در شهری نظیر شیراز، به محلی برای فروش تولیدات دیگران بدل شده است و معدود افرادی هر از گاه چکشی بر دیگ و دیگبری می‌کوبند یا به سفیدگری مس اشتغال دارند.
یک کارشناس صنایع دستی میراث فرهنگی فارس در این خصوص گفت: در دوره صفویه هنر مسگری از رونق زیادی برخوردار بوده و شاید از عوامل و علل رونق این رشته در ادوار مختلف، پیوستگی فرهنگی آن با زندگی مردم، فراوانی مواد اولیه مصرفی و کاربرد متنوع آن بوده است.
احمد بهمنی ادامه داد: مس، از قدیمی‌ترین فلزاتی محسوب می‌شود که پیشینه شناخت ایرانیان نسبت به آن، به حدود ۵ هزار سال قبل بازمی‌گردد؛ شواهدی وجود دارد که ایرانیان از همان روزگار گذشته، ذوق هنرمندانه ایرانی را بر پیکر مس پیاده کرده و از آن ظروف و وسایلی می‌ساختند که در عین کاربری روزانه برای رفع نیازها، زیبایی و چشم‌نوازی و جلوه هنری نیز داشته باشد.
او با بیان اینکه به تدریج، چکش زدن بر مس رونق گرفته و طی سال‌ها به یک پیشه بدل می‌شود، گفت: هنرصنعت مسگری از گذشته تا به امروز از رونق و شکوفایی برخوردار بوده، تا جایی که همواره در بازارهای مرکزی، صاحبان این هنرصنعت، مکان اختصاصی داشته‌اند. بازار مسگرهای شیراز در ابعاد کوچک‌تری مشابه بازار وکیل است و در این سرا، برخلاف بازار وکیل مغازه‌های بازار عموماً هم‌سطح زمین یا پایین‌تر از سطح زمین‌ساخته شده‌اند.
کارشناس ارشد صنایع‌دستی اداره‌کل میراث‌فرهنگی فارس ادامه داد: بازار مسگرها در شیراز از روزگار دور، میزبان خریدارانی بود که برای تهیه ظروف، راهی بازار وکیل شیراز می‌شدند و ابهت یک راسته از بازار وکیل با عنوان بازار مسگرها، دهان‌به‌دهان می‌گشت، اما امروز فقط صدای چکش تعداد انگشت‌شماری مسگر در بازار به گوش می‌رسد و این هنر قدیمی و اصیل رو به خاموشی است.
وی اضافه کرد: مسگری درگذشته به‌لحاظ شاخصه‌های درونی، منزلت اجتماعی و به لحاظ اقتصادی و اجتماعی و همچنین در افکار عمومی از موقعیت متوسط و نسبی برخوردار بوده است، چراکه میزان درآمدزایی این حرفه فراوان نبوده است.
بهمنی گفت: در دوره قاجاریه تحولات شتابان صنعتی در دنیای غرب و موج ورود کالاها و مصنوعات کشورهای اروپایی به ایران در سده نوزدهم میلادی، بسیاری از صنایع کشور را مورد تأثیر قرارداد و دست‌خوش تحولات زیادی کرد که در این میان فلزکاری دچار تحولات زیاد و رکود شد.
این کارشناس صنایع دستی گفت: هنر مسگری در دوره قاجاریه در رقابتی نابرابر با صنایع ماشینی ارزان‌قیمت‌تر غرب قرار گرفت. این رقابت نابرابر بین محصولات رنگ و لعاب داده شده و ارزان‌قیمت غربی با محصولات گران‌تر و بعضاً دارای کاربرد دوگانه تزئینی‌کاربردی، مسیر از نفس افتادن این رشته هنری را هموار کرد. ضمن اینکه عوامل داخلی دیگری نیز مؤثر بودند، ازجمله شرایط اقتصادی خانواده‌ها، وضعیت بد معیشتی و همچنین مشاغل راحت‌تر و پرسود دیگری که موجب شد بسیاری از مسگران به جبر زمانه تغییر شغل دهند.
بهمنی خاطرنشان کرد: به گفته فعالان صنایع‌دستی، در شیراز تمام مراحل ساخت ظروف و وسایل مسی، از آغاز تا پایان با دست انجام می‌شود و این باعث ضخامت بیشتر و کیفیت بهتر و وجه تمایز آن با کارهای پرسی شهرهای دیگر است. از مهم‌ترین شاخصه‌های ظروف مسی شیراز این بود که نه سیاه می‌شد و نه مواد غذایی به آن می‌چسبید و این باعث قابلیت طولانی مدت آن می‌شده است.
این کارشناس صنایع دستی با بیان اینکه اقبال عمومی به ظروف مسی افزایش یافته است، گفت: این اقبال موجب رشد تولیدات کارخانه‌ای ظروف مسی شده و به لحاظ توجه به نوآوری در تولید محصولات، تنوع محصولات، تولید آثار با ویژگی تزئینی‌کاربردی و ترکیب با دیگر رشته‌ها نظیر خاتم، فیروزه‌کوبی و غیره و همچنین به لحاظ صرفه اقتصادی و درآمدزایی رشد فراوانی داشته است.
بهمنی خاطرنشان کرد: نوآوری هایی که با ترکیب هنر مسگری با دیگر هنرها کم‌کم رونق دوباره‌ای به این هنر داده، اصولا برای صنایع‌دستی که رو به‌فراموشی است، همگام‌سازی با زندگی امروزی امر ضروری به نظر می‌رسد تا این هنرها رو به فراموشی نگذارند.
اکنون در بازار مسگرها، سکوت بلندترین صدایی است که می‌توان شنید؛ اگرچه هستند مسگرانی که گاه و بیگاه از چکش و مس و سندانشان، نوایی بلند می‌شود و خاطرات دور و نزدیک بازار را برای رهگذران غریب و آشنا، تداعی می‌کند.
منبع:ایسنا
مرتبط:
نگاهی بر تاریخچه “بازار وکیل” شیراز