نراق ، جریان زنده تاریخ در کوچه‌پس‌کوچه‌ها
شهر زیبا و تاریخی نراق، یکی از نواحی دوست‌داشتنی و بسیار دیدنی در استان مرکزی است که از سه طرف گرداگرد آن را کوه فراگرفته است. همین امر از مهم‌ترین دلایل برخورداری این شهر کهن از آب و هوایی مطلوب و دلچسب است که در کنار آثار تاریخی و دیدنی‌های طبیعی، آن را به یکی از جاذبه‌های گردشگری در مرکز کشور، تبدیل کرده است.
نراق شهر نسبتاً کوچکی است که در ۱۵ کیلومتری شرق شهر دلیجان واقع شده است. این شهر از شهرهای تاریخی استان مرکزی است و دارای پیشینه تاریخی و فرهنگی است و به لحاظ معماری و شهرسازی و برخورداری از بافت تاریخی ارزشمند از جایگاه ویژه‌ای در کشور برخوردار است. به طوری که در کنار نوش‌آباد کاشان، میمند کرمان و کندوان آذربایجان در زمره ۴ شهر دارای بافت تاریخی ارزشمند کشور محسوب می‌شود؛ و مورد توجه پژوهشگران معماری و شهرسازی و تاریخ و فرهنگ ایران قرار دارد.
به لحاظ تاریخی نراق از قدمت طولانی برخوردار است و در دوره‌های مختلف تاریخی گاهی در قلمرو حاکم اصفهان و گاهی در سیطره منطقه قم قرار داشته است. برخی از پژوهشگران تاریخ این شهر را به پیش از اسلام نسبت می‌دهند؛ به طوری که معتقدند نراق پیش از تشکیل بافت دوره اسلامی از هفت دهکده در اطراف تشکیل می‌شده و مردم آن دارای دین زرتشتی بوده‌اند. امروزه در بخشی از این مناطق تپه‌ای باستانی و کوهی به نام کوه کافران وجود دارد و بر فراز آن بقایای قلعه‌ای تاریخی وجود داشته که در حمله افغان‌ها ویران شده است.
قدیمی‌ترین منبع تاریخی که از نراق سخن به میان آورده کتاب تاریخ قمِ محمد بن حسن قمی، در سده چهارم هجری، است. او می‌نویسد: «قلعه ابل: این قلعه به غرب نراق است که بر کوهی که آن را ابل می‌گویند و فرا پیش آن رودخانه است و این قلعه نیز منیع بوده است» ( قمی، ۱۳۶۱: ۷۱).
در کتاب بستان‌السیاحه در خصوص نراق نوشته شده است: «ذکر نراق بر وزن عراق، قریه‌ای قصبه مانند و محلی است خاطر پسند از توابع کاشان، آبش کم و باغاتش فراوان، آن قریه در دامن کوه اتفاق و سه طرفش فی‌الجمله گرفته و سمت مغربش به غایت گشاده است. قریت هزار خانه در اوست و چند مزرعه در اوست، مردمش شیعی مذهب» (شیروانی، ۱۳۶۳: ۵۷۳).
در باب اساس نامگذاری نراق نقل قول‌های مختلفی وجود دارد. از نظر مورخان، نراق از دو بخش نر و عراق تشکیل شده است. نر یا نره به معنای برآمدگی و بلندی زمین است و چون در منطقه عراق عجم تاریخی در بلندی واقع شده بوده است آن را نرعراق نامیده‌اند که بعداًَ به نراق تبدیل شده است.
اساس و شالوده نراق امروزی در دوره صفویه و قاجاریه بنا شده است. بافت تاریخی ارزشمند نراق مجموعه‌ای از خانه‌های مسکونی، بازار، کاروانسراها، آب انبارها، مساجد، تکایا و سایر بناهای عام المنفعه است. بازار نراق دارای ۲۲ حجره در راسته بازار، چهارسوق، کاوانسرای شمس السلطنه، کاوانسرای حاج مهدی و … است و در جهت شرقی غربی ایجاد شده است.
خانه‌های مسکونی نراق عمدتاً از سبک معماری درونگرای ایرانی تبعیت کرده و با استفاده از مصالح بوم‌آورد محیط آرام و دلنشینی برای ساکنان فراهم کرده است، به طوری که به واقع و در معنای واقعی کلمه سکونت و آرامش در این خانه‌ها محسوس و ملموس است. سردر ورودی، هشتی و فضای ارتباطی، میانسرا، ایوان، اتاق‌های سه دری و پنج دری با درب‌های ارسی، مطبخ، پادیاو و سی پک، بادگیر و برج عناصر اصلی معماری خانه‌های مسکونی نراق را تشکیل می‌دهد.
خانه‌های فاضلین نراق (ملا احمد و ملا مهدی نراقی)، فروغی، احمدی‌ها، اردهالی‌ها، یوسفی، فروغی، امینیان و غیره از خانه‌های زیبا و ارزشمند شهر نراق محسوب می‌شوند.
مساجد تاریخی همچون مسجد جامع، مسجد محله پایین از مساجد مهم شهر نراق است و بقاع تاریخی شاه سلیمان، امامزاده یحیی و… از بناهای آرامگاهی مهم این شهر است. سابقه و دیرینه برخی از آنها سده‌های هفتم و هشتن هجری است و در دوره‌های صفوی و قاجاریه توسعه یافته‌اند.
دو کاروانسرای شمس‌السلطنه و حاج مهدی در کنار مجموعه بازار، نقش عمده‌ای در تجارت شهر نراق ایفا می‌کرده‌اند. مشاغل سنتی نراق شامل کارگاه‌های عصاری، آهنگری، گیوه‌دوزی و… است. در نراق و اراضی اطراف آن ۱۵ آسیاب آبی از جمله آسیاب برج، آسیاب لاسان، آسیاب مزرعه و … وجود داشته است که بیانگر اهمیت و اقتصادی و کشاورزی شهر نراق در گذشته است.
جوزقند نوعی شیرینی محلی و سوغات مخصوص شهر نراق است. هلو، خاک قند، مغز گردو آسیاب شده، دارچین و هل مواد اولیه جوزقند را تشکیل می‌دهند. ابتدا پوست هلوها را می‌گیرند و سه روز در هوای باز قرار می‌دهند تا هلوها نیمه خشک شوند و سپس با جدا کردن هسته آن مخلوطی از مواد پیش‌گفته را در آن میریزند.
بعد از آماده‌شدن، جوزقندها را با یک رشته نخ به شکل دانه‌های تسبیح به هم متصل می‌کنند و آن را در محلی خشک و خنک برای مصرف آجیل شب عید و ایام زمستان نگهداری می‌کنند. نحوه تهیه جوزقند در فهرست میراث ملی ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
امروزه که بافت تاریخی شهر نراق، در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است و ضوابط معماری و شهرسازی در این شهر در دست تدوین قرار دارد. همکاری‌های بین بخشی به ویژه مدیریت شهری می‌تواند نراق را به یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری کشور تبدیل کند که لازمه آن حفظ و احیای این میراث ارزشمند به ویژه از طریق برنامه‌ریزی لازم برای جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی خواهد بود.
* گزارش از محسن کریمی، دکترای باستان‌شناسی
مرتبط: