عصارخانه شاهی یک عصارخانه تاریخی در شهر اصفهان است که در سال ۱۰۲۱ هجری قمری  همزمان با احداث بازار بزرگ قیصریه و مدرسه ملا عبدالله به دستور شاه عباس اول ساخته شده است.

ساختار ظاهری عصارخانه از دو قطعه سنگ بزرگ تشکیل شده بود که روی هم قرار می ‌گرفتند. این دو قطعه سنگ از یک ‌طرف با اهرمی به چهارپا مثل الاغ یا شتر و اسب وصل بود که با حرکت حیوان به صورت دورانی، سنگ رویی آسیاب به حرکت درمی‌ آمد و با گردش این سنگ، مواد روغنی که وسط سنگ بود، نرم می ‌شد. قسمت بالای سنگ متحرک جایگاهی بود که مواد خرد شونده را داخل آن می‌ ریختند تا به زیر سنگ بروند و خرد شوند. این عصارخانه‌ های ابتدایی را «چوغن ‌گری» نیز می ‌گفتند.

از عصارخانه‌ های قدیمی ایران آنچه باقی ‌مانده، از تعداد انگشتان دست تجاوز نمی ‌کند. این عصارخانه‌ ها را می‌ توان نماد صنعتی ایران قدیم دانست. از این عصارخانه ‌ها در یزد، چهار محال و بختیاری و اصفهان نمونه‌ های متروکی باقی مانده است. با گذشت زمان و گسترش نیازهای مردم، عصارخانه‌ ها نیز پیشرفت کردند و تغییراتی در آنها شکل گرفت. این نوع کارخانه نخست در اصفهان تاسیس شد و سپس به نواحی دیگر سرایت کرد.

در حال حاضر مساحت عصارخانه شاهی ۳۸۰ متر مربع است ولی در گذشته مساحت اصلی آن ۱۸۰۰ مترمربع بوده که اکنون مکان‌ هایی مانند شترخان، بارانداز و ورودی بازرگانان از بین رفته است و فقط یک تیرخانه و دو انبار تو در تو در بخش شرقی تیرخان، در دو طبقه باقی مانده است؛ در محل بارانداز عصارخانه هم اکنون پاساژ طلا فروشان قرار دارد.

این عصارخانه در یک طبقه با ارتفاع حدود ۱۱ متر و سه فضای گنبدی شکل با مقطع کجاوه ساخته شده است که سقف ‌ها به سبک طاق و چشمه و نورگیرهای سقف، روشنایی عصارخانه را تأمین می ‌کنند. سقف گنبدی شکل به دلیل خنک نگه داشتن محل برای نگهداری روغن موجود در عصارخانه بوده است. دیوارها و سقف خشتی بدون کاربندی، قاب سازی، تزئینات و پنجره ساخته شده است، فضای اصلی دارای پنج قسمت پیشخوان، بارانداز، شترخوان، گرم‌ خانه و تیرخانه بوده است.

دیوارها و سقف خشتی و به دلیل کاربری آن بدون کاربندی، قاب ‌سازی، تزئینات و پنجره ساخته شده است. دانه‌ های روغنی که در این عصارخانه به کار می‌ رفت و مورد روغن کشی قرار می ‌گرفت معمولاً کنجد، پنبه دانه، خشخاش و آفتاب گردان بوده است.

از سال ۱۳۴۰ تا سال ۱۳۴۹ برای حرکت دادن تیر بزرگ و چرخش سنگ آسیاب، از موتور برق استفاده شده و بعد از آن زمان، به دلیل صنعتی شدن این حرفه و وجود تجهیزات مکانیزه، ادامه کار مقرون به صرفه نبوده و عصارخانه به مدت ۳۰ سال تعطیل شده است؛ تا اینکه در سال ۱۳۷۹ سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان، عصارخانه را از مالک اعیانی آن خریداری نمود و از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۲ اقدام به مرمت و ساماندهی آن کرده است و به عنوان موزه مورد بازدید مردم و گردشگران قرار دارد.

عصارخانه شاهی از سال ۱۳۹۲ به عنوان اولین و تنها پایگاه تخصصی مطالعات فرهنگ عامه در کشور به فعالیت می‌ پردازد. از سال ۱۳۹۵ این پایگاه طرح تاریخ شفاهی مشاغل سنتی اصفهان را آغاز نمود و چندین فیلم مستند نیز بر مبنای این تحقیقات از مشاغل سنتی اصفهان تولید گردید. این مرکز تخصصی در زمینه برگزاری کارگاه ‌های تاریخ شفاهی نیز فعال است.

کتاب عصارخانه شاهی از سوی موزه عصارخانه شاهی به سه زبان فارسی، انگلیسی و عربی از سوی سعید سیاحیان خلاصه و گردآوری شده و در سال ۹۵ به چاپ رسیده است. این کتاب به بررسی کارکرد مختصر عصارخانه‌ ها و معرفی موزه عصارخانه شاهی می‌ پردازد، معرفی قسمت‌ های مختلف عصارخانه، دانه ‌های روغنی و کاربردشان در مصارف مختلف از دیگر بخش‌ های این کتاب است.

منبع:تریپ یار

مرتبط:

خانه جواهری کوهپایه _جواهری در اصفهان

کاخ هشت بهشت _کاخ عالم اصفهان

روستای طامه از نقاط بسیار خوش آب و هوای اصفهان