مقابر صخره‌ای قلعه اسماعيل‌آقا
این قلعه شامل بالا قلعه در ضلع جنوبی، پایين‌قلعه در ضلع شمالی، محوطه مسكونی مركزی، حصارهای تدافعی و دروازه‌های ورودی و از همه مهمتر دو اتاقک صخره‌ای دست‌کند اورارتویی متعلق به نیمه اول هزاره اول قبل از میلاد است.
بالا قلعه اسماعیل‌آقا
اين قلعه در جنوبی‌ترين و در عين حال مرتفع‌ترين بخش مجموعه واقع شده است، ضلع جنوبی آن، صخره‌ای دارای پرتگاه و شيب تندی است، قرار گرفتن در مرتفع‌ترين بخش، نشان دهنده اهميت آن است و بيشتر تأسيسات نظامی در اين بخش متمركز شده است.
در دوره اسلامی قلعه ديگری با سنگ، خشت و گل بر روی آن ساخته شده است كه بخش‌هايی از آن هنوز پابرجاست، علاوه بر اين در اوايل انقلاب اسلامی به دلايل شرايط خاص منقطه، پايگاه نظامی ديگر به روی آن ايجاد شده است.
متأسفانه بيشتر قسمت‌های اصلی قلعه به ويژه ديوارهای آن برای ايجاد پايگاه، تخريب شده و از سنگ‌های آن در ساخت ديوارهای پايگاه استفاده شده است، تنها آثار ديوارهای باقی مانده اورارتويی در ضلع شمالی، شامل تخته سنگ‌های حجيمی است كه ما بين آنها هيچگونه اثری از ملاط مشاهده نمي‌شود.
در ضلع جنوبی همين قلعه آثار صخره تراشی اورارتويی به صورت پله‌های تراشيده شده در سنگ منظره زيبايی به وجود آورده است.
پایين‌قلعه
در بخش كم‌ارتفاع‌تری از بالا قلعه و در ضلع شمالی مجموعه، مشرف به رودخانه نازلو، پایين‌قلعه واقع شده است، اين قلعه فرم تقريباً مستطيلی دارد، ديوارهای بخش شمالی به كلی ويران شده‌اند ولی فرم بر جای مانده نشان می‌دهد كه اضلاع بيرونی آنها نيز دارای پشت‌بند است.
بخش اصلی ديوارهای بر جای مانده در ضلع جنوبی اين قلعه است، تخته‌سنگ‌های بسيار بزرگ و حجيم را به صورت خشكه چين در اين بخش به روی هم سوار كرده‌اند.
محوطه مسكونی مركزی
در محدوده مربع شكلی كه در بخش جنوبی قلعه واقع شده است آثار ديوار بناهای مربع و مستطيلی شكل به چشم می‌خورد كه انسجام چندانی در بين آنها ديده نمي‌شود و اغلب به صورت تک واحدی و منفرد ساخته شده‌اند.
پروفسور كلايس آلمانی از اين محدوده به عنوان منطقه مسكونی ياد می‌كند، او همچنين از وجود يک معبد در اين قسمت خبر مي‌دهد، امروزه از اين بناها اثری بر جای نمانده است.
مقابر دست‌کند صخره‌ای قلعه اسماعیل‌آقا
در جنوب غربی و بخش صخره‌ای قلعه دو گوردخمه (مقبره صخره‌ای) درون سنگ‌های زمخت و ناهموار تراشيده شده است.
مقبره دست‌کند (۱)
اين گوردخمه از دو بخش مجزا كه بخش نخست به منزله حياط و بخش ديگر اتاقک اصلی را شامل می‌شود تشكيل شده، ورودی گوردخمه از بالا تعبيه شده است و ورود به اتاقک اصلی از طريق دهليز كوچكتری به شكل مستطيلی امكان‌پذير است.
در گوشه اين دهليز آثار حفره كوچكی به چشم می‌خورد كه به نظر می‌رسد به عنوان پاشنه دربِ احتمالاً سنگی استفاده می‌شده است، اتاقک اصلی با انحنای اندكی نسبت به حياط، در فضايی به ابعاد ۲/۱۰×۲/۳۰ × ۲ متر تراشيده شده است.
سقف آن تخت و صاف است و تزیين خاصی در آن به چشم نمی‌خورد، تنها در سه ضلع اتاقک طاقچه‌های چهار گوشی تعبيه شده است.
مقبره دست‌کند (۲)
اندكی پایين‌تر از گوردخمه نخست، گوردخمه ديگری قرار گرفته كه همانند نمونه قبلی از دو قسمت مجزا تشكيل شده، قسمت اول حياط و قسمت دوم خود اتاقك است، ورودی اين گوردخمه نيز از بالا تعبيه شده است.
بخش حياط مانند نسبتآً كوچكتر ساخته شده است، دهليز مستطيلی کوچکی حد فاصل بين اتاقك اصلی و حياط وجود دارد.
اين اتاقك نيز دارای فرم مكعب مستطيلی با سقف تخت و مسطح است.
بهمن كارگر در تقسيم‌بندی كلی گوردخمه‌های اورارتويی آذربايجان‌غربی آنها را به سه دسته گوردخمه‌های مستقل يا تک‌واحدی، تك کواحدی پيوسته و چند واحدی طبقه‌بندی کرده است، او اين گوردخمه‌ها را در رديف دسته دوم يعنی تك‌واحدی پيوسته جای داده است، اين گوردخمه‌ها در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسيده است.
این محوطه ارزشمند تاریخی بزرگ‌ترین محوطه تاریخی اورارتویی ایران بعد از محوطه قلعه بسطام قره‌ضیاالدین محسوب می‌شود.
نزدیکی به شهر ارومیه، وجود چشم‌اندازهای بکر طبیعی، جاری شدن رودخانه نازلو در کنار این محوطه، وجود غار تمتمان و برج مقابر صفوی قبرستان تمتمان، اشراف به دشت ارومیه از عواملی است که باعث شده این محوطه به عنوان مهمترین منطقه گردشگری و تاریخی حاشیه شهر ارومیه محسوب شود.
با شناسایی و معرفی هرچه بیشتر این آثار و ساماندهی مسیرهای دسترسی به قلعه و مقابر صخره‌ای می توان از آن به عنوان یکی از مقاصد مهم گردشگری بهره‌برداری کرد.
* گزارش از بهروز خان‌محمدی، کارشناس باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی
منبع: میراث آریا
مرتبط:
«قلعه گردن» سندی تاریخی باستانی برای تمدن گیلان