رجبعلی لباف‌خانیکی اظهار کرد: دگرگونی طبیعت و تغییر اقلیم موجب شده است که بسیاری از شهرها و آبادی‌ها تغییر مکان دهند، متروک شوند و حتی گم شوند که ما یا از طریق متون تاریخی و جغرافیایی یا آثار و علایم و نشانه‌هایی که از آن‌ها برجای مانده بتوانیم به جایگاه و اهمیتشان  پی ببریم و هویت پیشینیان را در آن‌ها جستجو کنیم.

وی افزود: برای مثال شهر «آراتا» که در دل تپه ماهورهای کنار صندل بر کرانه‌های هلیل‌رود در جیرفت از عصر برنز مدفون شده است، « زرنگ» که در گذشته‌های دور در زیر ریگ‌های روان سیستان محو شده است، ویرانه‌های « مرو» که در بیابان‌های مجاور بایرام‌علی و «نسا» پایتخت اشکانیان که در بیابان‌های جنوب عشق‌آباد در ترکمنستان غریب افتاده است، « ری» که در میان کشتزارهای جنوب تهران مدفون است، « جرجان» که در زیر کشتزارهای مجاور گنبد قابوس است و «شادیاخ» در عمق مزارع گندم نیشابور و… از دسته این موارد هستند.

این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: زوزن در فاصله حدود ۶۵ کیلومتری جنوب غربی خواف از پیشینه کهنی برخوردار است. «تپه_سیاه» در مجاورت زوزن به استناد سفال‌های پراکنده بر سطح آن، زیستگاهی مربوط به دوران اشکانیان بوده و وجود سکه‌های فرهاد چهارم ساسانی در موزه مرکزی آستان قدس رضوی با قید «ضرب زوزن» بر روی آن‌ها نشان‌دهنده این است که  زوزن در آن دوران از جایگاه شایسته‌ای برخوردار بوده است.

 

لباف‌خانیکی عنوان کرد: یافته‌های باستان‌شناسی در جای جای محوطه باستانی وسیع زوزن نشان از رونق زوزن در برهه طولانی داشته و مورخان و جغرافیدان‌هایی همچون «استخری»، «مقدسی»، «ابن‌حوقل»، «یاقوت حموی»، «باخرزی»، «اسفزاری»، «حمدالله مستوفی»، «ابوالفداء» و «حافظ ابرو» به مناسبت‌های مختلف از آن شهر نام برده و بر جایگاه والای علمی و فرهنگی و سیاسی آن تأکید کرده‌اند.

وی خاطرناشن کرد: برای مثال«علی بن حسن باخرزی» در کتاب «دمیة القصر» (۴۸۵ه.ق) زوزن را این گونه وصف کرده است: «زوزن به آسیابی ماند که بر مدار دانش بچرخد».

این باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: از زوزن شخصیت‌های بزرگی برخاسته‌اند. «ابوعبدالله حاکم نیشابوری» در اواسط قرن چهارم ه.ق، ۱۴ تن از فقها، شعرا و محدثان زوزنی را در کتاب «تاریخ نیشابور» نام برده و آثارشان را برشمرده است. «ثعالبی نیشابوری» نیز در آثار خود، اوایل قرن پنجم ه.ق از بلندآوازگان زوزنی که در ادبیات عرب استاد بوده‌اند نام برده است؛ مانند «امام القاضی ابوعبدالله حسین بن احمد زوزنی» (متوفی۴۸۶ه.ق) که کتاب «المصادر زوزنی» را در ادبیات عرب تألیف کرده و هنوز هم مورد استفاده دانشگاهیان و طلاب حوزه‌های علمیه است.

لباف‌خانیکی گفت: مشاهیر علم، ادب و سیاست در زوزن پرشمارند و در بیشتر دوره‌های تاریخی به ‌خصوص دوران غزنویان و سلجوقیان یا بر مسند قضاوت نشسته بودند، همچون «حمزه بن احمد زوزنی» و «قاضی محمد زوزنی» یا کرسی استادی مراکز علمی را در اختیار داشتند. برای مثال «شهاب‌الدین زوزنی» و «عبدالکافی زوزنی» تمشیت امور سیاسی سلاطین غزنوی را بر عهده داشتند یا «بوسهل زوزنی» و «خواجه ابونصر مشکان زوزنی» دبیر دیوان رسایل بودند.

 

وی خاطرنشان کرد: به نظر می‌رسد که از سویی شخصیت‌های تاثیرگذار و از سوی دیگر موقعیت زوزن بر سر راه‌های ارتباطی شهرهای نیشابور، هرات، قاین و گناباد موجب شده که آن شهر در دوران سلجوقیان و خوارزمشاهیان به اوج عظمت خود برسد و شخصیت‌های زوزنی مالک‌الرقاب بخش بزرگی از ایران باشند، مانند «قوام الدین مؤیدالملک ابوبکر علی زوزنی»، ملک زوزن و حاکم کرمان تا سیراف، «شرف‌الملک معین‌الدین زوزنی» و «فخرالملک محمود زوزنی» و «ضیاء‌الملک زوزنی» وزیران و سیاستمداران دربار سلطان محمد و جلال‌الدین خوارزمشاه.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: شرایط ایجاب می‌کرد که زوزن به «بصره کوچک» ملقب شود و در آن شهر عظیم‌ترین سازه‌های معماری  احداث شود مانند «قلعه قاهره» که به نوشته نسوی، «آتش پاسبانان از غایت بلندی آن چون ستارگان در نظر می‌آمد» و « مسجد ملک زوزن» که در عصر خود بزرگ‌ترین وباشکوه‌ترین مسجد در قلمرو اسلام و فخر خراسان محسوب می‌شد.

لباف‌خانیکی ادامه داد: مسجد ملک زوزن یکی دیگر از مساجد دو ایوانی یا مساجد «سبک خراسانی» بود که از یک میانسرای وسیع، دو ایوان شرقی و غربی (قبله) تشکیل شده است. این مسجد احتمالا جزئی از یک مجموعه عمارات سلطنتی و فرمایشی بوده که در ابعاد بزرگ ساخته شده است.

وی اضافه کرد: گویا قرار بر این بوده که در کنار این مجموعه کاخی نیز ساخته شود، اما وقتی مسجد نیمه تمام رها شده، کاخ هم هیچگاه ساخته نشده است. در این مسجد تلفیق آجر و کاشی به بهترین نحو اعمال شده و به کمک آجر و کاشی انواع تزئینات اجرا شده است.

 

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی تصریح کرد: همه چیز در مسجد ملک زوزن زیبا و اعجاب‌انگیز است و به نظر می‌رسد که در ساخت و پرداخت آن علاوه بر معماری از هنر و روان‌شناسی نیز بسیار بهره برده‌اند.

منبع: ایسنا

مرتبط:

«مسجد جامع تون»؛ کهن‌ترین نماد عظمت فردوس

تلفیقی از طرح اسلامی سنتی و مدرن در معماری «مسجد رم»