کاشی هفت‌رنگ ؛ احیای رنگین‌کمانی در آسمان میراث‌فرهنگی
«کاشی هفت‌رنگ» و «مخمل هفت‌رنگ» به همت هنرمندان و پژوهشگران هنرهای‌سنتی، جانی دوباره گرفتند و رنگین‌کمان هنر ناب ایرانی بر آسمان میراث‌فرهنگی نقش بست.
کاشی‌کاری یکی از هنرهای اصیل ایران است که بهترین نمونه‌های آن در مجموعه فرهنگی‌تاریخی (کاخ) گلستان تهران دیده می‌شود؛ هنرمندان کاشی‌کار در دوره قاجار به فنون جدیدی در زمینه رنگ کاشی دست پیدا کردند که تا قبل از این در کاشی‌ها مشاهده نمی‌شود، رنگ‌های چشم‌نواز مانند قرمز و زرد اهمیت زیادی در موضوع تولید کاشی دارند که یکی از هنرنمایی‌های آنها هنر رنگ‌آمیزی کاشی خشتی به نام کاشی هفت‌رنگ است که نمونه ای از آن در ابعاد ۱.۴*۲.۳ مترمربع طراحی و در سالن کارگاه سفال و کاشی پژوهشکده هنرهای سنتی نصب و رونمایی شد.
این طرح کاشی هفت‌رنگ به صورت نمونه‌سازی و الهام گرفته از نقوش و رنگ دوره قاجار به شیوه هفت‌رنگی و به صورت آبرنگی با مدیریت عبدالمجید شریف‌زاده و به سرپرستی و اجرا سهیلا نقی‌زاده اجرا شد و مریم سایه‌وندی نیز در بخش اجرا، کتایون گیتی در دو بخش اجرا و اصلاح طرح و طراحی گل‌ومرغ و عالیه‌نجفی در ساخت لعاب هنرنمایی کردند و کار پخت و کوره این طرح به عهده فرهاد فرحی بوده است.
یکی دیگر از هنرهای سنتی بی‌نظیر ایرانیان در حوز منسوجات، مخمل‌بافی است، چرا که این تصور که پارچه‌ای خلق شود که فقط تار و پود نباشد و قسمت سومی هم داشته باشد به‌نام پرز (خواب)، برای اولین بار در تاریخ ایران زمین در دوره ایلخانی اتفاق افتاد. کمخا پارچه‌ای است بسیار لطیف که از ابریشم بافته میشد و بعدها به اسم مخمل مشهور شد؛ اوج هنر مخمل بافی را در دوره صفویه می‌توان دید.
مخمل‌بافی در ایران سابقه طولانی دارد از دوره صفویه که اوج این هنر است مخمل‌های ساده، دو رنگ و سه رنگ تا هفت رنگ تولید میشد و مخمل هفت‌رنگ اوج تکنیک هنرپردازی استادان و هنرمندان دوران صفوی است که فقط چند نمونه از آن در موزه‌های خارج از ایران نگهداری می‌شود.
در هنر مخمل‌بافی اگر قرار شود یک رنگ به پارچه اضافه شود باید به صورت تصاعدی حجم و فیزیک دستگاه تولید تغییر کند، از لحاظ فنی، ایجاد دهنه بافت امکان‌پذیر نیست؛ به همین دلیل بعد از صفویه همان تعداد مخمل‌های محدودی هم که به جای مانده بیشتر از سه رنگ نبوده‌اند. هنرمندان دوره صفوی توانستند نقشه‌های سنگین و بسیار پیچیده حدود ۵۰ خانه را در تعداد هفت تا هشت رنگ اجرا کنند و این اتفاق خارق‌العاده است. مخمل هفت‌رنگ یکی دیگر از هنرهای سنتی بی‌نظیر ایرانیان در حوز منسوجات است که بعد از بیش از ۳۰۰ سال از طریق مهندسی معکوس با رونمایی از نمونه تولید کارگاهی، احیا شد.
نمونه ای که تولید آن آغاز شده بر اساس طرح تک پیکره از آثار رضا عباسی است که در کارگاه زری‌بافی پژوهشکده هنرهای سنتی وزارت میراث‌فرهنگی پس از پژوهش یک ساله با مدیریت روح‌الله دهقانی و همکاری علی نعیمایی، غلام قربانی، مریم امیر یزدانی انجام شده است، مواد مصرفی آن الیاف ابریشم هفت‌رنگ و بر اساس نقشه ۱۷۰ رج عرض، ۳۹۰ رج طول در نوع واگیره قطاری است.
اصالت و هویت فرهنگی ایرانی است باید حفظ شود
سیدعبدالمجید شریف‌زاده درباره ضرورت مطالعه و پژوهش برای احیا هنرهای سنتی اصیل ایرانی گفت: تحقیق و پژوهش، حفظ و احیای هنرهای سنتی از وظایف مهم پژوهشکده هنرهای سنتی است؛ برخی از هنرهای سنتی در طول زمان دچار تغییر و تبدیل می‌شود، برخی دچار کاستی شده و برخی هم ممکن است در تعاملات و ارتباطات متقابل با فرهنگ های دیگر، اصالت خود را از دست بدهند و حتی دچار آسیب شوند.
مدیر گروه پژوهش هنرهای سنتی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی با بیان اینکه تهاجم فرهنگی در دوره‌های مختلف وجود داشته و باعث تبدیل یا تغییر هنرهای سنتی می‌شود، خاطرنشان کرد: گاهی در طول تاریخ عوامل مختلف مانند جنگ‌ها منجر به از بین رفتن مشاغل و حرفه‌ها بوده است، گاهی هم تهاجم فرهنگی -که موضوع تازه‌ای نیست- فرهنگ و هنر را دچار آسیب می‌کند. از دوره حمله اسکندر، سلوکیان می‌خواستند فرهنگ یونان را به ایران منتقل کنند، مغول‌ها هم فرهنگ چینی‌ها را با خود به ایران آوردند.
وی با تاکید بر ضرورت حمایت‌های دولتی برای حفظ و احیای هنرهای سنتی، بیان کرد: برخی از هنرهایی که کاملا از یاد رفته و اکنون هیچ چیزی جز برخی آثار از گذشتگان در دست نداریم نیازمند یک کار مطالعاتی و پژوهشی و آزمون‌های مختلف کارگاهی است. باید هنرهای سنتی را که در طول تاریخ متاثر از شرایط فرهنگی، اجتماعی بوده‌اند بررسی و مطالعه کنیم، آنچه که به اصالت و هویت فرهنگی ایرانی مربوط است را حفظ کنیم، رشته هایی که در حال فراموشی است را مجدد زنده و احیا کنیم.
شریف‌زاده درباره چالش‌های پیش روی احیای هنرهای سنتی در حال فراموشی یا فراموش شده گفت: در گذشته معمولا استادان برجسته رشته‌های مختلف هنری را استخدام می‌کردیم و در مجموعه پژوهشکده هنرهای سنتی مورد حمایت قرار می‌گرفتند که به واسطه آنها آثار منحصر بفرد خلق میشد؛ در کنار آنها جوانان هم قرار می‌گرفتند تا هنرهای اصیل و سنتی ایران، سینه به سینه و به روش استاد-شاگردی به آنها منتقل شود. در شرایط فعلی و با توجه به مسائل و محدودیت های استخدامی اساتید، با مشکل حفظ و احیای هنرهای سنتی مواجه هستیم که باید برای آن تدابیری اندیشیده شود، البته بخش خصوصی هم باید به میدان بیاید و دولت را یاری کند.
شریف‌زاده سرمایه‌گذاری و حمایت بخش خصوصی را مهمترین گام پس از پژوهش و احیای یک هنر سنتی دانست و گفت: در مورد پارچه‌های زری‌بافی هم مانند مخمل هفت‌رنگ همین مشکل وجود دارد، تولید پارچه‌های زری‌باف به دستگاه‌های بزرگ بافندگی و به فضای کارگاه‌های متناسب با آن مانند کارگاه‌های سنتی نیازمند است؛ که فراهم کردن آن سخت است و هزینه زیادی هم دارد که در این زمینه بخش خصوص باید وارد شود.
دستگاه زری‌بافی، خانگی می‌شود
شریف‌زاده با بیان اینکه طرحی برای ساخت دستگاه خانگی زری‌بافی ارائه آماده و ارائه شده است، گفت: بر اساس این طرح یک دستگاه کوچک زری‌بافی آماده می‌شود تا یک بافنده و نساج و یا هر فردی که تمایل و علاقه دارد، بتواند در یک اتاق ۱۲مترمربعی یک دستگاه زری‌بافی (مانند دستگاه قالی‌بافی) در خانه داشته باشد و یک پارچه نفیس تولید کند. این طرح تدوین و ۹۵درصد آماده است که باید در این مرحله بخش خصوصی وارد شود و سرمایه‌گذاری کند تا این دستگاه خانگی وارد جامعه شود.
وی نقش پژوهشکده را صرفا کار مطالعاتی و نمونه‌سازی و احیای هنر سنتی و حفاظت از آن دانست و تصریح کرد: گروه‌های دیگر از جمله سرمایه‌گذاران بخش خصوصی باید یاری کنند تا فضای بیرونی را برای توسعه و تکثیر هنر سنتی فراهم شود، ما از ورود بخش خصوصی برای توسعه هنر سنتی در جامعه استقبال می کنیم؛ اکنون که مرحله پژوهش و احیای مخمل‌بافی هفت‌رنگ و زری‌بافی به اتمام رسیده، بخش خصوصی باید کمک و سرمایه‌گذاری کند تا در فضای مناسب، تولید انبوه و کاربری‌های تازه برای این هنرهای نفیس و ارزشمند فرهنگی و اقتصادی تعریف و شرایط مناسب گسترش آن مهیا شود.
نمونه مشابه مخمل و کاشی هفت‌رنگ ایران در دنیا وجود ندارد
مدیر گروه پژوهش هنرهای سنتی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری با بیان اینکه هنر سنتی بافت مخمل هفت‌رنگ از حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ سال گذشته در ایران دیده نشده است، گفت: مخمل‌بافی در برخی از کشورها به صورت سنتی وجود دارد، در ایتالیا مخمل با شیوه سنتی در چند کارگاه تولید می‌شود، اما هیچکدام به شیوه مخمل هفت‌رنگ ایران طراحی و تولید نمی‌شود، مخمل هفت رنگ ایران کاملا یک کار ابداعی و منحصر به فرد است و نمونه‌ای مشابه آن در دنیا وجود ندارد که به این شیوه بافته شود، مخمل‌های ایتالیا در پودها تغییر رنگ می‌دهند و با بافته‌ای که ما در تار و پود طرح هفت رنگ می‌بافیم، بسیار متفاوت است.
شریف زاده گفت: در حال حاضر دستگاه کارگاهی مخمل‌بافی هفت‌رنگ با سه نفر کار می‌کند، اما امکان این وجود دارد دستگاه خانگی آن با دو بافنده و حتی یک کاربر طراحی شود، تا سرعت تولید بیشتر شود و هزینه‌های آن هم کاهش یابد.
وی نقش و جایگاه پژوهشکده هنرهای سنتی را به یک گلخانه تشبیه کرد که در آن یک بذر یا یک قلمه از یک گل‌ونهال و شیوه حفظ و نگهداری و احیاء آن با ظرافت و دقت بسیار تحت شرایط و محیط خاص انجام می‌شود، افزود: وقتی یک بذر و نهال به شرایط ایده‌آل برای تکثیر و رشد رسید بخش دیگری باید آن نهال را تحویل بگیرد و به باغ و مزرعه و گلستان تبدیل کند، ما وظیفه داریم هنر و حرفه‌ای که فراموش شده بود را مورد تحقیق و پژوهش قرار دهیم، نمونه عینی آن را احیا و به مرحله تولید برسانیم، اما برای تولید انبوه، توسعه و آموزش و تکثیر آن و ایجاد بازار و تجاری‌سازی و برندسازی، بخش دیگر در وزارتخانه باید آن را پیگیری کند.
شریف‌زاده همچنین بر ضرورت حمایت و توجه به هنرمندان و پژوهشگران هنرهای سنتی تاکید کرد و گفت: هنرمندان و پیشکسوتان در این بخش گنجینه‌های زنده بشری هستند، حمایت و پاسداشت آنها یک ضرورت است، از طرفی نام و یاد اساتید و هنرمندانی که در سالیان گذشته برای احیای این هنرها تلاش کردند تا فنون حرفه‌ای این رشته‌ها به شاگردان منتقل شود باید زنده بماند و البته گرامی داشته شود؛ در همین هنر مخمل‌بافی و زری‌بافی هم شایسته است آیین یادبود و گرامیداشت مرحوم ماشاالله عنایتی که برای احیای این مخمل و کاشی هفت‌رنگ زحمات بسیاری کشید، برگزار شود.
طرحی از کاشی هفت‌رنگ و بخشی از بافت مخمل هفت‌رنگ پس از یک دوره مطالعات و پژوهش هنری، به همت گروه پژوهشی هنرهای سنتی وزارت میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی با تلاش پژوهشگران و هنرمندان این رشته‌ها، روز شنبه (٢٠ دی ماه ١٣٩٩) با حضور بهروز عمرانی رییس پژوهشگاه و منیژه هادیان دهکردی معاون پژوهشی پژوهشگاه میراث فرهنگی، گردشگری در ساختمان پژوهشکده این وزارتخانه رونمایی شد.
منبع:ایرنا