ابوعلی حسن توسی از دهقانزادگان بیهق(سبزوار) بود. از آنجا که دانش‌اندوزیش در شهر توس(طوس) بود توسی خوانده می‌شد. وی در زمان پادشاهی غزنویان چشم به جهان گشود. و در آغاز از دیوانسالاران و پس از برکناری عمیدالملک کندری در سال ۴۵۵ (قمری)؛ که با تحریک خود او انجام شد؛ وزیر الب ارسلان و همچنین آموزگار ولیعهد خردسالش ملکشاه شد و ۲۹ سال (اندکی پیش از مرگ) در این جایگاه بود، با مرگ الب ارسلان، خواجه نظام الملک ، ملکشاه را که بیش از هفده یا هجده سال نداشت به شاهی رساند و خود، کار گرداندن کشور ایران را که اکنون دچار گرفتاری‌ها و نابسامانی‌ های بسیاری بود به دست گرفت. به کوشش او که مرد کاردانی بود گرفتاری‌ های بسیاری از دستگاه سلجوقی دور شد و ملکشاه به نیرو و چیرگی بسیاری در کشور رسید.

خواجه علاوه بر رتق و فتق امور مملکتی و حل مشکلات عدیده اجتماعی و اخلاقی و سایر مسائل مملکتی دست به ایجاد مدارسی زد که در تاریخ بنام وی به مدارس نظامیه مشهور است و همان مدارس هستند که بعدها سرمشق دانشگاه‌ ها شدند. که مهمترین آنها عبارت بودند از نظامیه‌ های بغداد، موصل، نیشابور، بلخ، هرات، مرو، آمل، گرگان، بصره، شیراز، اصفهان.
نهضتی که نظام‌ الملک با ساختن نظامیه‌ های متعدد بوجود آورد به‌ زودی و با سرعتی شگفت‌ آور در سراسر شهرهای ایران و بسیاری دیگر از شهرهای کشورهای اسلامی دنبال شد، به‌ طوری که درسده‌ های پنجم و ششم هیچ شهری نبود که در آن مدارس متعددی وجود نداشت؛ چه کوچک چه بزرگ. امرا و حاکمان نیز به پیروی از وی یا برای نشان دادن علاقه خود به علم، به‌احداث مراکز تعلیم در شهرهای خود همت گماشتند. در این مدارس درسهای فقه، حدیث، تفسیر، علوم ادبی، ریاضیات، طب و حکمت تدریس میشدند. همچنین کلیه مدارس دارای کتابخانه‌ های معتبر بودند. در این مدارس هر دانشجوئی حجره‌ای خاص خود داشت و مقرری ماهیانه می‌ گرفت. خوراک و خوابگاه نیز برعهده دانشگاه بود. خواجه، نظامیه نیشابور را برای امام الحرمین ابوالمعالی عبدالملک عبدالله الجوینی ساخت. امام‌الحرمین به‌ مدت بیست سال در این مدرسه به تدریس اشتغال داشت و شاگردانی همچون امام محمد غزالی تربیت کرد.
همچنین نگارش کتاب سیاستنامه را از آثار خواجه نظام‌ الملک می‌ دانند.

در واپسین سالهای پادشاهی ملکشاه میان او و خواجه اختلافاتی پیشامد که سرانجام به کنار گذاشتن او از وزیری وسپس ترور مشکوک خواجه‌ نظام‌ الملک انجامید. کشتن او را در آن زمان به اسماعیلیان پیوند دادند. سی و پنج روز بعد در ۱۵ شوال پس از مرگ او ملکشاه نیز درگذشت و برپایه برخی حدسهای تاریخ نویسان به دست هواخواهان خواجه بدو زهر خورانده شده بود.

آرامگاه خواجه نظام الملک
آرامگاه خواجه نظام الملک در دارالبطیخ در محله احمدآباد اصفهان و در کوچه‌ ای به نام خواجه نظام‌الملک واقع است. این بنای کوچک و بی‌ پیرایه آرامگاهی سلجوقی است و در آن حدوداً هشت قبر وجود دارد که به شاهزادگان و بزرگان سلجوقی نسبت داده می‌ شوند.

در آرامگاه خواجه نظام الملک اين محل هشت قبر به چشم مي خورد كه اغلب داراي سنگ مرمر نفيس هستند. بر مدفن خواجه سنگ مرمرين بسيار زيبائي نصب است كه در اطراف آن كتيبه اي شامل آيه الكرسي و كلمات ديگر نوشته شده است.
مزار ملكشاه سلجوقي نيز در همين محل قرار دارد. تركان خاتون همسر ملكشاه سلجوقي و فرزندان او مانند بركيارق و سلطان محمد و سلطان محمود نيز در اين محل مدفون هستند. بر سنگ هاي موجود در اين محل علاوه بر تاريخ هاي مربوط به زمان سلجوقي،‌ برخي تواريخ از جمله ۸۵۹ هجري قمري و ۹۳۷ و ۹۵۳ هجري قمري نوشته شده است.

مرتبط:

کاخ هشت بهشت _کاخ عالم اصفهان

تاریخچه سی و سه پل اصفهان

همه چیز در مورد هتل عباسی اصفهان