آسیاب آبی روستای دهشیر علیا در بخش مرکزی استان زنجان دهستان بوغداکندی در ۱۰۰ متری شمال غرب روستای دهشیر علیا، در میان باغات و مزارع شمال غرب روستا قرار گرفته است.

این آسیاب آبی از سمت شرق نیز بافاصله اندکی به رودخانه دهشیر می‌رسد. از این آسیاب عمدتاً برای آرد کردن گندم استفاده می­‌شود و از نیروی آب برای گرداندن سنگ آسیاب استفاده می‌شود.

روستای دهشیر به وسیله رودخانه‌ای که از رشته‌ کوه‌های دمیرلی سرچشمه می‌گیرد به دو قسمت تقسیم ‌شده است، وجود این رودخانه سبب رونق کشاورزی شده و حدود ۱۸۰ هکتار از اراضی زیر کشت آبی و باغ‌های میوه است.

استان زنجان نیز مانند تمام شهرهای ایران‌زمین از موهبت آسیاب‌های آبی برخوردار است که می‌توان به آسیاب آبی دهشیر علیا اشاره کرد که یکی از بناهای دوره قاجار و خدمات رسان به اهالی روستای باصفای دهشیر است.

صدای دل‌نشین این آسیاب آبی و قرار گرفتن آن در میان باغات، درختان و کوه‌ها هر انسانی را به وجد می‌آورد. ساختمان آسیاب، بنایی بسیار ساده است که با مصالح بومی در كنار آبادی و بر سر راه رودخانه ساخته‌ شده است. آسیاب آبی از جمله ابزارهای قدیمی است که در روستای دهشیر علیا است و هنوز هم آسیاب آن برای مردم محلی و آبادی­‌های اطراف می‌چرخد و متولی آن هر روز گندم‌های آورده شده به این آسیاب را برای مردم خرد کرده و تبدیل به آرد می‌کند، قطعاً در سال‌های دور این آسیاب رونق فراوانی داشته است.

قوت غالب مردم از گذشته تا به امروز نان است. نان حرمت بسیار در بین مردمان ترک زبان دارد و گندم به عنوان ماده اولیه در پخت نان از احترام خاصی برخوردار است. در این روستا هنوز هم  آسیاب­ان وظیفه تبدیل گندم به آرد را به عهده دارد. در روستای دهشیر مردها عهده‌دار حمل کیسه‌های گندم به آسیاب و آرد کردن هستند. این آسیاب آبی برای آسیاب و خرد کردن گندم و سایر غلات و برای درست کردن آرد استفاده می‌­شود و با استفاده از فن سرعت یا فشار آب ‌کار می‌­کند.

روش کار آسیاب آبی

روش كار آسیاب بدین‌صورت است كه آبی که از کوه‌ها جاری است ابتدا وارد یك حوضچه شده و در آنجا آب پاك و تمیز می‌شود، از این حوضچه چون حمام و استخر استفاده می‌شده و آب پس از عبور از تخته‌بند حوضچه وارد تنوره عمودی شده و با فشار زیاد به پرده چوبی وارد می‌شود و آن را می‌چرخاند، سنگ زیرین همیشه ثابت باقی می‌ماند این آسیاب از نوع آسیاب‎‌های تک‌سنگی است و آب بعد از چرخاندن آسیاب، به حوضچه‌هایی سرازیر می‌شود که منظره چشم‌نوازی را ایجاد می‌کند و به كشتزارها و باغات سرازیر می­‌شود. گندم کم‌کم از دول وارد سوراخ وسط سنگ شده در بین دو سنگ زیرین و زبرین قرار می‌گیرد و خرد و به آرد تبدیل می‌شود، گندم یا جو، از روزنى به مرکز آن هدایت مى‌شود و براثر سایش و حرکت سنگ بالایى، گندم به آرد تبدیل مى‌شود.

تنوره آن به‌صورت مخروطى ناقص و وارونه طراحى و ساخته مى‌شده است. به‌گونه‌ای که آب ذخیره‌شده در آن، از روزنى کوچک با فشار، پره‌هاى سنگ ‌آسیا را به حرکت درمی‌آورد.

فضاى اصلى آسیاب‌ها در دل زمین جاى دارد و بخش نمایان آن اندک است و به نورگیرها و ورودى خلاصه مى‌شود. محل‌هایى براى نگهدارى جوال گندم و آرد و استراحت آسیابان نیز جزیی از فضاهاى آسیاب محسوب مى‌شود.

 تنوری در کنار حوضچه و در داخل اتاقک قرار گرفته است که محلی­‌ها در آن نان تنوری می­‌پزند. در فصل گرما، تنوره آسیاب‌ها محلى براى آب‌تنى جوانان بوده و هست که خطراتى را نیز به همراه داشته است.

در گذشته به دلیل فراوانی منابع آب‌های سطحی در زنجان در بسیاری از مناطق شهری و روستایی این استان، آسیاب‌های آبی زیادی وجود داشت که هم‌اکنون به‌صورت محوطه قدیمی است، اما آسیاب آبی دهشیر تنها آسیاب آبی فعال در استان زنجان است که در اصل متعلق به پـدربزرگ مالك کنونی آن است کـه در زمـان قاجاریـه زندگی می‌کرده است، خوشبختانه مالک آن خواستار ادامه فعالیت سنتی است و به گفته خودش این شغل آبا و اجداد او بوده و به‌ صورت موروثی به او رسیده است.

قرار گرفتن در میان باغات هم بر جاذبه این آسیاب آبی افزوده است. این اثر تاریخی به شماره ۳۱۶۱۳ مورخ ۱۳۹۵/۹/۲۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

مرتبط:

آبیدر؛ شکوهی به زلالی هزارن چشمه

سازه‌های آبی شوشتر از شاهکارهای فنی مهندسی اعصار کهن