یک محله صفوی در قلب اصفهان
حمام برای گذشتگان ما، چیزی فراتر از محل شست‌وشو بود. مردمان آن زمان در حمام‌های عمومی اصفهان ، اقوام و دوستان را می‌دیدند و از اوضاع اجتماعی ، سیاسی باخبر می‌شدند. مقدمات و آشنایی برخی ازدواج‌ها در آنجا میسر می‌شد و بخشی از جشن‌های مرتبط با عروسی، زایمان‌ها و حتی شست‌وشوی عزیزانشان پس از مرگ، درحمام بود.
سال‌ها از آن دوران می‌گذرد و دیگر حمام‌های عمومی اصفهان نه‌تنها کارکردهای سابق را ندارند که معدودی از آن‌ها سرپا مانده‌اند. در میان حمام‌های عمومی شهرها، تنها آن‌هایی که از خطر نابودی نجات یافتند که از هنر زمانه بهره برده بودند و حالا در شکل موزه مردم‌شناسی یا حتی سفره‌خانه و اقامتگاه، مورداستفاده قرار می‌گیرند.
حمام علیقلی خان اصفهان یا موزه حمام علیقلی آقا یکی از حمام های اصفهان بوده که امروز تغییر کاربری داده و تبدبل به موزه مردم‌شناسی شده است. این حمام در محله بیدآباد اصفهان در شمال زاینده‌رود قرار دارد و بخشی از مجموعه مسجد، حمام، بازارچه، چهارسوق و کاروانسرا است که توسط «علیقلی آقا» _ از خواجگان دربار دو پادشاه صفوی شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی، برای امور عام‌المنفعه در مجموعه‌ای که خود بانی آن بوده_ در سال ۱۱۲۵ (ه، ق) ساخته شده است.
اگر مبدأ شما خیابان مسجد سید است از این خیابان به سمت خیابان آیت‌الله «بیدآبادی» رو به روی خیابان طیب رفته، وارد خیابان بیدآبادی شده و از کوچه «علیقلی آقا» به حمام برسید، البته تابلو راهنمایی برای پیدا کردن حمام در خیابان مسجد سید نصب‌شده است. اگر هم مبدأ شما میدان شهدا باشد، پس از وارد شدن به چهارباغ پائین، با ورود به خیابان جامی به حمام علیقلی آقا می‌رسید. برای رسیدن به حمام می‌توانید از اتوبوس و تاکسی یا وسیله نقلیه شخصی و حتی دوچرخه که در محدوده خیابان چهارباغ پایین کرایه داده می‌شود، استفاده کنید.
بنای حمام شامل دو حمام بزرگ و کوچک و فضای چال‌حوض است. هر یک از این دو حمام از دو بخش اصلی سربینه و گرمخانه تشکیل شده است به طوری که در آن دوره مردان و زنان به‌صورت جداگانه می‌توانستند از آن استفاده نمایند. حمام بزرگ‌تر مختص مردان و حمام کوچک‌تر مخصوص زنان بوده است.
وقتی وارد این بنا می‌شوید با یک دالان طولانی و پیچ‌درپیچ مواجه می شوید. این دالان برای جلوگیری از هدر رفت گرما و محفوظ بودن از دید دیگران ساخته‌شده است. فضای بعدی بینه یا رختکن است که برای درآوردن لباس و کفش در نظر گرفته‌شده بود. ساخت این فضا هم دلیل دیگری بر ذکاوت و اندیشه معمار ایرانی است که نشان می‌دهد تا چه حد به کارایی و نیاز انسانی توجه داشته است. به‌طوری‌که از لحظه وارد شدن تا خروج افراد به‌طور کامل برنامه‌ریزی‌شده است. شخص با ورود به بینه و با گذراندن زمانی کوتاه در این مکان، به بدن خود اجازه می‌دهد تا به هوای گرم و مرطوب درون حمام عادت کند.
سربینه؛ ورودی حمام بزرگ یک محوطه هشت‌ضلعی است که پس از عبور از دو راهروی عمود بر هم به «سربینه» یا رختکن متصل می‌شود. برای تأمین روشنایی اینجا در سقف گنبدی شکل حمام، روزنه‌هایی معروف به «جام گاه» تعبیه‌شده که داخل آن‌ها شیشه‌های محدبی و عدسی شکل قرارگرفته‌اند. این شیشه‌ها نه فقط از اتلاف انرژی جلوگیری می‌کنند که با شکستن نور، روشنایی را در محوطه پخش می‌کنند. ضمن آن که به خاطر همین حالت شیشه‌ها، کسی از پشت‌بام، نمی‌تواند داخل حمام را ببیند.
در فضای سربینه، چهار حوض درون سکوها تعبیه‌شده تا مراجعین قبل از ورود به سکو، پاهایشان را در آن‌ها بشویند. سربینه به‌وسیله یک راهرو به گرمخانه متصل می‌شود. یک نکته جالب در این حمام، آن است که در چند جای حمام در کنار حوضچه‌ها، سنگ‌های یک‌تکه و سفیدرنگی به‌اندازه یک متر خواهید دید که سطح آن‌ها آجدار است و برجستگی‌های ملایمی دارد. تعجب نکنید اگر بگوییم که از این سنگ‌ها برای ماساژ دادن استفاده می‌کردند. این سنگ‌ها مانند تکیه‌گاه صندلی و عمود بر حوضچه‌ها طراحی‌شده‌اند و از حفره بالای آن‌ها آب گرم بر سطح آجدار جاری می‌شد و نقش یک ماساژور را بازی می‌کردند.
گرمخانه؛ کف گرمخانه با سنگ‌های مرمر پوشیده شده که کف آن همیشه گرم بوده. دورتادور دیوار گرمخانه با تزیینات کاشی‌کاری با نقوش گل و مرغ و اسلیمی تزیین‌شده است. در اینجا استخر بزرگی خواهید دید که به «چال‌حوض» معروف بوده و احتمالاً برای آب‌تنی و غوطه‌ور شدن در آب گرم استفاده می‌شده است. در دو سوی محور اصلی این فضا، دو شاه‌نشین وجود دارد که احتمالاً یکی برای پرش در آب استفاده می‌شده و دیگری جایگاه تماشاچیان بوده است. در کنار گرمخانه با عبور از چند پله به خزینه حمام خواهید رسید. در طرفین خزینه هم دو محل استحمام اختصاصی قرار دارد که به شاه‌نشین مشهور است.
حمام کوچک؛ حمام کوچک ساختار معماری مشابه حمام بزرگ دارد، با این تفاوت که در مقیاس کوچک‌تر اجراشده است. حمام کوچک فضاهایی باقاعده های منظم و هندسی دارد. قاعده سربینه این حمام مربع شکل است و سکوهایی با حوض‌های درونشان در سه ضلع قرار دارد. گرمخانه این حمام فضایی باقاعده هشت و نیم متری است و هشت ستون سنگی، طاق میانی آن را بر دوش دارند. فضاهای پیرامون بخش میانی با طاق‌های کوتاه‌تری پوشیده شده‌اند و مکان‌هایی برای شست‌وشو فراهم آمده است. پس از طی چند پله از کف گرمخانه می‌توانید از درگاه خزینه وارد آن شوید.
یکی از نکات جالب این گرمابه، سیستم نوردهی آن است. روشنایی از روزنه‌هایی تأمین می‌شود که بر روی سقف گنبدی شکل حمام تعبیه گردیده، در این روزنه‌ها شیشه‌های محدبی و عدسی شکل وجود دارد. خاصیت محدبی این شیشه‌ها علاوه بر جلوگیری از اتلاف انرژی، باعث شکست نور شده و روشنایی را پخش می‌کند. درواقع مهندسان و معماران بنا از خاصیت ذره‌بین، برعکس استفاده نموده و به‌راحتی فضای داخل حمام را روشن کرده‌اند. ویژگی جالب دیگر اینکه شیشه‌ها ازیک‌طرف نور را عبور می‌دهند و کسی که در پشت‌بام باشد نمی‌تواند داخل حمام را ببیند.
محله علیقلی آقا یکی از محله های تاریخی اصفهان است و علاوه بر حمام، مسجد علیقلی آقا نیز در این محل قرار دارد. کتیبه سردر این مسجد به خط ثلث قهوه‌ای‌رنگ به خط علی‌نقی امامی و تاریخ ۱۱۲۲ هجری قمری است. در این کتیبه به نام شاه سلطان حسین و علیقلی آقا اشاره‌شده است. شبستان زیبا و نفیس مسجد در شرق حیاط قرار دارد و بر کتیبه آن با خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی اشعاری نوشته‌شده است. مفاد این اشعار حاکی از این است که شبستان در سال ۱۲۹۷ هجری قمری زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار به مسجد افزوده‌شده است.
علاوه بر آن بازارچه علی قلی آقا نیز در مرکزیت و در امتداد محور تاریخی علیقلی آقا واقع‌شده و دارای دو راسته اصلی و بزرگ و یک راسته فرعی و کوچک و نیز یک چهارسوق با دهنه‌ای به قطر ۱۰/۱۱ متر و ارتفاع ۲۶/۱۱ متر در مرکز است. بازارچه مسقف بوده و پوشش سقف آن طاق و چشمه و آجری است، چهارسوق بازارچه در مرکز آن، آجری و به شکل هشت‌ضلعی است که نقش اتصال دهنه راسته‌های بازارچه را ایفا نموده و به‌عنوان مرکز ثقل بازارچه عمل می‌نماید.
از دیگر عناصر مهم مرکز محله علیقلی آقا که در دوره‌های اخیر به این مجموعه اضافه‌شده، یک زورخانه است. در مورد این زورخانه اطلاعات مکتوب در دسترس نیست، ولی بنا بر اظهارات اهالی محل، محله بید آباد یکی از محلات پهلوان پرور شهر اصفهان بوده و پهلوانان این شهر غالباً بیدآبادی بوده‌اند و ازاینجا برای مسابقه با پهلوانان سایر شهرها به پایتخت می‌رفته‌اند حتی چند تن از آن‌ها برای مدتی پهلوان پایتخت هم بوده‌اند.
منبع:ایمنا