در معماری ایرانی بازار یک عنصر بی‌نظیر و مکانی برای داد و ستد، اجتماع، محل پخش اطلاعات، مراوده و آشنایی و گاه نیز نقش مکان امنیتی را ایفا می‌کرده است.

بازار در ایران در کنار همه مجموعه‌ها، جاده‌های شهری و روستایی، نزدیک میدان و بنگاه‌ها که دارای گرمابه، مسجد، خانه‌های مردم و… بود قرار می‌گرفت و این مکان‌ها و مجموعه‌ها را به یکدیگر متصل می‌کرد.

در شهرهای قدیمی ایران و پیش از اسلام، بازارها به لحاظ موقعیت مکانی بیرون از دروازه کاروان‌رو قرار داشت و گاهی تا داخل شهر نیز امتداد داشت. در دوره اسلامی بازار در کنار بافت اصلی شهر، یعنی کنار معبر اصلی شکل گرفت. از عناصر اصلی فضای بازار می‌توان به جلوخان (فضای ورودی به بازار) راسته (راسته‌های تخصصی که علاوه بر قرارگیری حجره‌ها عناصر خدماتی بازار مانند حمام‌ها، آب‌انبارها و مساجد در مجاورت آنها قرار می‌گرفت) رسته (به معنی صنف که در بخش‌های مختلف راسته اصلی قرار می‌گرفت) چهارسو (یا چهارسوق و محل تقاطع دو راسته اصلی) سرا (یا خان که همان تجارتخانه بوده و نمونه جنس از آنجا تحویل گرفته شده و در جاهای مختلف پخش می‌شده است) خانبار (یا کالنبار و محل انبار و کار کردن بر روی جنس) تیم (یا تیمچه که در واقع مرکز چند تجارتخانه است) دالان (فضاهای ارتباطی بین سرا و فضاھای بیرونی مانند راسته، میدان و…. که معمولا سرپوشیده نیز بودند) حجره (کوچک‌ترین و اولین واحد تجاری شکل دهنده بازار) قیصریه (محلی برای صنعتگران ظریف کار مانند زرگرها)  فضاهای خدماتی و عمومی مانند مساجد، آب انبارھا، سقاخانه‌ها، حمام‌ها و … اشاره کرد.

كالبد فعلی بازار شهر ساوه طبق مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده، حداقل متعلق به دوران صفويه و بعد از آن است که به شماره ۲۵۲۶ در تاریخ ۱۳۷۸/۹/۱۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. بازار فعلی از یک راسته با امتداد شمالی – جنوبی و با طول تقریبی ۳۳۵ متر از ۷ گذر غربی و ۵ گذر شرقی تشکیل شده است.

بررسی سفرنامه‌ها و كتب تاريخی نشان می‌دهد كه دست‌كم از قرن چهارم ه.ق در شهر ساوه بازار وجود داشته است. مقدسی از مورخان قرن ۴ و ۵ ه.ق طی بازديدی كه در سال ۳۵۷  ه.ق از ساوه داشته است می‌گويد: «ساوه شهر مستحكمی است، حمام‌های خوب دارد و مسجد جامع آن كنار جاده و دور از بازار واقع است.»

اگر بپذيريم كه منظور مقدسی از مسجد جامع مكان مسجد جامع قديم شهر باشد با برداشتی تصويری می‌توان گفت كه جايگاه بازار، مكان فعلی آن بوده است. در روزگاران كهن بازار در حومه شمالی شهر (ربض) قرار داشت و با گسترش شهر به تدريج در محور مركزی شهر واقع می‌‌شود. محدوده باروی شهر و انتهای شمالی بازار در ميان عموم اهالی ساوه سر دروازه خوانده می‌شد.

در طول سالیان گذشته متاسفانه بسیاری از عناصر فضایی مانند حمام بازار تخریب و واحدهای تجاری جدید جایگزین آنها شده است. در حال حاضر از عناصر اصلی بازار ساوه می‌توان به مسجد بازار، دالان حاج ملك و تيمچه نبوی زاده اشاره کرد. پوشش اصلی فضاهای اصلی و حجره‌ها به صورت طاق و گنبد است که با مصالح خشتی و آجری اجرا شده است. مسجد بازار در مرکز راسته و در گذری به نام تکیه واقع شده است. این گذر در ایام عاشورا محل برگزاری مراسم عزاداری بوده و به همین دلیل به نام تکیه بازار معروف است.

مسجد مذکور از یک شبستان با پلان مربع تشکیل شده است که در مرکز ضلع شرقی آن یک شاه‌نشین و در مرکز ضلع جنوبی یک محراب ساده دیده می‌شود. پوشش این بنا بر روی چهار ستون هشت وجهی استوار شده که در قسمت زیرین پاکار قوس‌ها به صورت چهار وجهی درآمده است. پوشش بنا از یک تاق گنبدی بلند در مرکز و چهار تاق گنبدی کوتاه در کناره‌ها تشکیل شده است. با توجه به فرم بنای مسجد و مصالح به کار رفته در ساخت آن می‌توان گفت این بنا و تاسیسات داخل گذر تکیه، همزمان و در اوایل دوره قاجار ساخته شده‌اند.

از دیگر عناصر اصلی باقی‌مانده از فضاهای بازار، دالان حاج ملک با امتداد شرقی – غربی در ضلع غربی راسته بازار و نزدیک به تکیه و مسجد بازار واقع شده است. قدمت این فضا مربوط به دوره قاجار بوده و بانی بنا شخصی به نام حاج ملک است. پیشخوان ورودی دالان از سمت راسته و به سمت غرب امتداد دارد و شامل هفت حجره در طرفین و مقابل یکدیگر است که درهای چوبی و قدیمی بعضی حجره‌ها هنوز باقی مانده است. جداره‌های داخلی حجره‌ها با گچ اندود شده  و سقف دالان گنبدی شکل بوده و دارای نماکاری راسته خفته آجری است. در سال‌های اخیر مرمت‌های متعدد در بخش‌ها و فضاهای بازار انجام شده است اما حفظ اصالت و معماری این یادگار تاریخی نیازمند توجه ویژه متولیان امر است.

* گزارش از زهرا رنجبر آزاد کارشناس ارشد مرمت ابنیه و بافت‌های تاریخی

منبع: میراث آریا

مرتبط:

معرفی ساوه _ شهر یاقوت‌های سرخ

مسجد جامع ساوه _ قدیمی ترین مسجد ایران