دیدار آثار و ابنیه تاریخی کشورمان که گوشه‌ای از تاریخ و فرهنگ کشورمان را به نمایش می‌گذارد می‌تواند برای هرایرانی هیجان آور و دل انگیز باشد.

در شهر سلطانیه استان زنجان گنبدی با رنگ فیروزه‌ای خود آنچنان رخ می‌نماید که چشمان هر گردشگری را که پا به این دیار می‌گذارد به سوی خود جلب می‌کند بدون شک این گنبد سر به فلک کشیده در فهرست مرتفع‌ترین گنبد‌های آجری جهان واقع شده و از نظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتاماریا و مسجد ایاصوفیه، سومین گنبد مرتفع جهان است.

در ایران، این گنبد بلند‌ترین گنبد آجری بوده و از جمله آثار کشور در فهرست آثار یونسکو قرار دارد.

گنبد در سال‌های ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلاد توسط مغولان در شهر سلطانیه (پایتخت ایلخانیان) ساخته شد ساخته شد تا به عنوان آرامگاه ابدی هشتمین ایلخان مغول، سلطان محمد خدابنده یا الجایتو مورد استفاده قرار بگیرد.

هدف سلطان از احداث چنین بنای منحصر به فردی، این بود که پیکر مطهر امام اول شیعیان را در آن به خاک بسپارد، اما در نتیجه مخالفت علمای شیعه موفق به انجام چنین کاری نشد و پس از مرگش این مکان به آرامگاهی برای خودش تبدیل شد.

گنبد سلطانیه شاهکار معماری ایران در دوره ایلخانی

گنبد دارای ارتفاع ۴۸ ٫ ۵ و قطر دهانه ۲۵ ٫ ۵ می‌باشد. این گنبد زیبا، ۸ درب و ۸ ایوان و ۸ منار قرینه دارد گفته می‌شود از ۸ در بهشت (ابواب البر یا در‌های نیکی) الگو گرفته است روی هر یک از این منارها، یک موذن قرار داشت که امروزه در بنا، رد پایی از آن دیده نمی‌شود.

تزیینات و نحوهٔ ساخت این مقبره در واقع نقطهٔ عطفی در معماری آن دوران بوده به این شکل که سبکی جدید را در معماری به‌وجود آورده که از معماری سلجوقی منفک شده‌است.

این گنبد شامل دو دوره تزئینات می‌باشد دور اول تزئینات آجر وکاشی بوده است که به واسطه آجر و کاشی آیاتی از قرآن کریم کتاب آسمانی مسلمانان و ذکر نام خداوند و اسامی پیامبر اسلام و امام اول شیعیان و نام پادشاه نوشته شده است، اما بعد از مدتی به دلیلی نامعلوم پادشاه (سلطان محمد خدابنده) دستور پوشانیدن تزئینات کاشی با اندود گچ را می‌دهد که مانند تزئینات کاشی به واسطه نقاشی روی گچ آیاتی از قرآن کریم کتاب آسمانی مسلمانان و ذکر نام خداوند و اسامی پیامبر اسلام و امام اول شیعیان و نام پادشاه نوشته شده است.

سر طریقه تقسیمات در معماری داخلی و تئوری فضا‌های این بنا تقارن برگرد یک محور است که امتداد آن به طرف قبله متوجه است. قوس این گنبد با دور بسیار تند و کشیده اجرا شده و از نقطه نظر دهانه و ارتفاع و چگونگی ساختمان در تمام ایران بی نظیر است. درگاه‌های ورودی گنبد؛ در روزگار آبادانی رفت و آمد از طریق چهار درگاه کوچک انجام می‌شده است، ورودی‌های بزرگ مورد استفاده مردان و ورودی‌های کوچک که به ایوان‌های کم وسعت طبقه اول منتهی می‌شد به زنان اختصاص داشت و احتمالاً ورودی‌های شرقی و شمال غربی مورد استفاده مردان قرار می‌گرفته است و ورودی جنوبی گنبد به لحاظ الحاق تربت خانه به گنبد، درگاه ورودی بین تربت خانه و گنبد بوده است.

بعد از طبقه همکف، طبقه اول، شامل دهلیز‌های ارتباطی است این طبقه در ارتفاع ۹/۴۰ متری قرار گرفته است و از طریق سه واحد پلکان دسترسی به آن امکان پذیر است.

این راهرو دور تا دور بنا را احاطه کرده و نسبتاً تاریک است که تامین نور و روشنایی آن‌ها بوسیله پنجره‌هایی که در چهار ایوان بزرگ تعبیه شده است صورت می‌گیرد.

در راهرو‌های طبقه اول اتاقک‌هایی وجود دارد که احتمالاً برای بانوان و خانواده‌ی سلطنتی در نظر گرفته شده است تا در مراسم مختلف نظاره گر آداب مراسم فرهنگی خود باشند.

طبقه دوم شامل ایوان‌هایی است که این ایوان‌ها هر یک بوسیله سه قوس تقسیم می‌شود هیچ گونه ارتباطی با داخل گنبد بغیر از راه پله‌هایی که از طبقه همکف بالا می‌آید، ندارد. در ایوان‌های طبقه دوم (رو به بیرون) در هر وجه بنا سقف راهرو‌های مستطیل شکل با تاق‌های ضربی پوشیده شده که دارای سه چشمه تاق، یک چشمه تاق میانی و دو چشمه تاق در اطراف آن است که چشمه تاق میانی بزرگتر و موازی با انحنای تاق متقاطع است.

از طبقه دوم هشت پلکان در داخل جرز‌ها ایجاد شده که به مناره‌ها منتهی می‌شود و این طبقه را به طبقه سوم مرتبط می‌کنند. پله‌ها مدور و چرخشی هستند، هر پله ۹۰ سانتی متر طول و ۳۰ سانتی متر ارتفاع دارد.

ارتفاع طبقه سوم (پشت بام) حدود ۲۷/۸۰ متر است، در این طبقه پا تاق گنبد و پایه‌های هشت ضلعی مناره‌ها قرار گرفته است. ارتفاع ۱/۴۰ و ارتفاع گنبد ۱۹ متر از طبقه سوم است در نمای بیرونی گنبد در هر هشت ضلع آن تاق نما‌هایی وجود دارد که عملکرد سازه‌ای تزیینی دارند.

تربت خانه

دومین فضای مورد بحث آرامگاه اولجایتو، فضای موسوم به تربت خانه می‌باشد. این فضا به شکل مستطیل با طول ضلع ۱۷/۶۰ متر و عرض ۷/۸۰ متر و با ارتفاع ۱۶ متر، محراب مجموعه را در جرز جنوبی در خود جای داده است. بر اساس یافته‌های باستان شناسی این بنا کمی پس از احداث و تکمیل گنبد ساخته و به آن الحاق شده است.

پوشش سقف تربت خانه از سه واحد تاق و تویزه ساخته شده قطر تاق وسطی که بزرگتر است ۹ متر و طاق‌های طرفین ۳ متر قابل اندازه گیری می‌باشد در ارتفاع ۳/۰ متری از کف، درگرداگرد آن کتیبه‌ای در دو قلم ریز به خط کوفی مشجر و قلم درشت به خط ثلث نوشته شده و اطراف کلمات را تزئینات اسلیمی پر نموده است. بین تربت خانه و محوطه زیر گنبد درب بزرگی از مس و طلا قرار داشت که به مرور زمان از بین رفته و یا به غارت برده شده است.

برخی اشاره به این داستان دارند که این فضا جهت انتقال حرمین شریف دو امام بزرگوار حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) در نظر گرفته شده است که به دلیل مخالفت علما، این عمل صورت نگرفته است. بدلیل استفاده از تربت آن امامان در مصالح ساخت این فضا به آن تربت خانه گویند.

سردابه

سردابه گنبد سلطانیه در ضلع جنوبی و در زیر تربت خانه واقع شده است و درگاه ورودی آن در ایوان جنوبی به وسیله ۹ پله و عبور از یک پاگرد به طول ۱۶۵ سانتی متر به کف سردابه راه می‌یابد.

اینگونه استنباط می‌شود که سردابه گنبد سلطانیه پیش از سایر بخش‌های آن بنا شده و پیش از اتمام بنای گنبد مورد استفاده قرار گرفته است. تزیینات به کار رفته در سردابه شامل نقش آجر در رج‌های منظم است.

مجموعه بنا با دو تاق مجاور و راهرو کوچک ارتباطی، دارای دو پله با سقف کوتاه، بهترین شیوه ساخت سردابه سازی است. به گواه نوشته جامع التواریخ رشیدی، سلطان اولجایتو پس از انجام تشریفات و مراسم کفن و دفن در سردابه مدفون شد.

مناره ها

در طبقه سوم در زوایای هشت­گانه بنا، هشت مناره ایجاد شده است که به استثنای یک مناره در ضلع شمال شرقی و نیمی از مناره زاویه شمال غربی که بخشی از کاشیکاری آن باقی مانده، بقیه مناره‌ها فروریخته است. این مناره‌ها تو خالی است و به وسیله پلکان چرخشی از بام تا سقف ایوان‌های طبقه سوم و تا نوک مناره راه پیدا می‌کند.

مناره‌ها از نظر فرم، اسکلت و ابعاد یکسان هستند. راهیابی به این مناره‌ها از هشت پلکان ساخته شده در داخل جرز امکان پذیر است و هشت مناره در هشت گوشه این بنا علاوه بر ایفای نقش ایستایی خود در آرایش و ابهت بنا نیز نقش به سزایی دارند.

ساخت ایوان‌های جانبی و وجود هشت مناره در گوشه بام برای جلوگیری از رانش گنبد بزرگ ایجاد شده است.

منبع:باشگاه خبرنگاران جوان