موسیقی سنتی در هر نقطه از ایران نمایانگر فرهنگ و هویت مردم آن دیار است. موسیقی سنتی هرمزگان نیز از این امر مستثنا نیست. حضور اقوام مختلف در این منطقه باعث غنی‌تر شدن موسیقی این خطه شده است. نکته حائز اهمیت در موسیقی استان هرمزگان، تأثیر موسیقی آفریقایی و عربی بر روی موسیقی سنتی این استان است.

یکی از مهم‌ترین کالاهایی که در این استان استفاده می‌شود، آلات موسیقی است؛ هنری که در بین مردم هرمزگان جایگاه بسیار باارزشی دارد. در اینجا به معرفی یکی از سازهای سنتی که نقش مهمی در اجرای مراسم نوبان دارد می‌پردازیم.

تنبوره یا طنبوره یک ساز موسیقی شبیه چنگ کاسه‌دار است که در خاورمیانه و شرق آفریقا رواج دارد. این ساز نقش مهمی در برگزاری آیین نوبان دارد. همچنین در مراسم «فن الطنبوره» در کشورهای عربی خلیج‌فارس استفاده می‌شود. منشأ تنبوره احتمالاً مصر علیا و سودان بوده است.

تفاوت اساسی طنبوره عربی با تنبور این است که طنبوره عربی شبیه چنگ است ولی تنبور نوعی لوت است. این ساز به همراه سازهای دیگر همچون دهل و منجور در مراسم نوبان نواخته می‌شود.

تنبوره در بندرلنگه در مراسم آیینی نوبان نواخته می‌شود که نوعی موسیقی‌درمانی است. ظاهراً از ۵هزار سال پیش در ناحیۀ اور (عراق کنونی) بربط‌های کاسه گِرد و جعبه دار رواج داشته و به‌تدریج ازآنجا به کشورهای مصر و یونان راه‌یافته است. برده‌های سودانی و حبشی، مراسم آیینی نوبان را با بربطِ کاسه گرد، که به آن تمبورا می‌گفتند، به عربستان، یمن، اریتره، کشورهای خلیج عدن و خلیج‌فارس، عراق، ایران و… آوردند که به‌تدریج به نقاط دوردستی ازجمله حیدرآباد دکن، در هندوستان، نیز راه یافت. آنچه در ناحیۀ هرمزگان ایران به تمبیره معروف است همان کیسار حبشی یا کِرار یا تمبورای اتیوپیایی است. این ساز امروز در کشورهای شمال و غرب افریقا، عربستان، یمن، کشورهای جنوبی خلیج‌فارس، عراق و ایران نواخته می‌شود.

در مراسم نوبان محور اصلی ساز تنبوره است. در هم‌نوازی ساز تنبوره سه دهل یکسر هم هست که به آن «دینگو» می‌گویند که با چوب‌های خاصی نگهداری شده‌اند.

مراحل ساخت تنبوره

تَمبیرۀ نوبان، کاسۀ طنینی گِرد، قدح مانند و چوبی دارد. روی کاسه، پوست ضخیمی می‌کشند و روی پوست چهار سوراخ ایجاد می‌کنند؛ دو سوراخ پایینی باز است و از دو سوراخ بالایی دو عدد چوب، که اضلاع جانبی تمبیره است، به شکل مایل وارد کاسه و به هم متصل می‌کنند. یک قطعه چوب افقی اضلاع جانبی تمبیره را به هم متصل می‌کند که حاصل آن کلافی مثلثی شکل است. دیگر قسمت‌های تمبیره شامل شش وتر روده‌ای، خرک، سیم گیر و مضراب است. در هرمزگان، ساز اختصاصی مراسم نوبان است که چند دهل یک‌طرفه و ایدیوفونی، بانام منیور، آن را همراهی می‌کنند. نوبان در اعتقادات اهل هوا نوعی باد است که جسم و روان مبتلایان را تسخیر می‌کند و برای رهایی فرد نوبی (مبتلابه نوبان) هیچ درمانی جز برقراری مجلس نوبان و اجرای موسیقی خصوصا با تنبوره و آوازهای مخصوص وجود ندارد.

ابزار و اشیای وابسته

کاسه لاک‌پشت (کاسه چوبی)، سه عدد چوب باسچیل نوعی بامبو از افریقا، تعدادی روده برای نخ‌ها، طناب، تکه‌ای از پوست گاو، دهل‌ها و چوب چندتکه ابزار و اشیاء وابسته به ساز تنبوره هستند.

ساز تنبوره از کاسه لاک‌پشت و پوست گاو ساخته می‌شود که نخ‌هایش با روده است همراه با سه چوب باسچیر، مضرابش حتماً باید شاخ گاو باشد و این تنبوره مقدس است و این ساز اصلاً جابجا نمی‌شود و همچنین برای نمایش استفاده نمی‌شود.

به کسی که تنبوره می‌زند سنجک می‌گویند. تنها تنبوره ساز در بندرلنگه احمد عبدی است. تبنوره‌ها با تخم‌مرغ و مشوم (نوعی ریحان) تغذیه می‌شوند.

تارهای ساز تبنوره، بوم، مقابل بوم، مجاوب، مقابل شرار، بی‌اسم و شرار نام دارند.

ساز تنبوره به‌تازگی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

* گزارش: سعید شادمانی کارشناس فرهنگی امور کتابخانه‌های عمومی شهرداری بندرلنگه

مرتبط:

فرودگاه بندر لنگه با قدمتی بیش از ۱۰۰ سال