جنگل‌های هیرکانی گلستان، فسیل زنده منحصربه‌فرد جهان
جنگل‌های هیرکانی، منطقه‌ای جنگلی در کرانه جنوبی دریای خزر و شمال رشته‌کوه‌های البرز که غنا و تنوع زیستی، گونه‌های بومی، نادر و منحصربه‌فرد گیاهی و جانوری و زیبایی حیرت‌انگیز طبیعی‌اش چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند. از جنگل‌های هیرکانی بانام فسیل زنده یا موزه طبیعی نیز یاد می‌شود زیرا بسیاری از گونه‌های گیاهی موجود در این جنگل‌ها امروز به‌صورت فسیل در اروپا یافت می‌شود. شواهد علمی نشان می‌دهند که سابقه تاریخی این جنگل‌ها به دوران سوم زمین‌شناسی (ژوراسیک) یا همان عصر دایناسورها بازمی‌گردد.
اهمیت این سابقه طولانی زمانی آشکار می‌شود که بدانیم هم‌زمان با عصر یخبندان، به‌غیراز جنگل‌های هیرکانی که به دلیل قرار گرفتن بین رشته‌کوه‌های البرز و دریای خزر از اقلیم معتدل‌تری برخوردار بودند، تمامی جنگل‌های پهن‌برگ به‌جز تعداد معدودی نابود شدند؛ از همین رو است که جنگل‌های هیرکانی را مادر جنگل‌های جوان اروپا و شمال آمریکا می‌دانند.
مطالعات انجام‌شده پنج تیپ کلان اقلیمی را در بهشت هیرکان شناسایی کرده‌اند که عبارت‌اند از اقلیم خیلی مرطوب، اقلیم مرطوب، اقلیم نیمه مرطوب، اقلیم مدیترانه‌ای و اقلیم خشک که هرکدام از این اقلیم‌ها برحسب فاکتورهای اقلیمی نظیر تراکم جنگل‌های انبوه یا تنک، جهت شیب، نسبت فاصله با دریای خزر و دیگر فاکتورها، خود به خرده اقلیم‌های زیادی تقسیم می‌شوند که این مسئله موجب شده این جنگل‌ها در نوع خود بی‌نظیر و منحصربه‌فرد باشند و حفاظت از آن‌ها را به‌عنوان گنجینه‌ای ملی بر ما واجب کرده است.
تنوع گونه‌های گیاهی بسیار بالاست و بیش از ۸۰ گونه درختی پهن‌برگ، چهار گونه سوزنی‌برگ و ۵۰ گونه درختچه‌ای تاکنون در این منطقه شناسایی شده است. از مهم‌ترین گونه‌های گیاهی در جنگل‌های هیرکانی در بین درختان می‌توان به راش، ممرز، بلوط، توسکا، انجیلی، افرا، نمدار، بارانک، نارون، زبان‌گنجشک، انجیر، لرگ و سرخدار و در بین گونه‌های درختچه‌ای به آلوچه وحشی، انار، شمشاد، ولیک، ازگیل، جل، خاس، گالش، انگور، سیاه تنگرس طبی و… اشاره کرد.
در میان گونه‌های جانوری می‌توان به پلنگ، خرس، کل، بز، گرگ، مارال، شوکا، گربه وحشی، روباه، شغال، سمور، سیاه‌گوش، خرگوش، موش جنگلی، راسو، قوچ، سنجاب، و در میان ساکنان آسمانی زیباترین جنگل‌های زمینی، بهشت هیرکان، یعنی پرندگان به توکا، سنقر سفید، انواع پرندگان شکاری، دارکوب، سار، سینه‌سرخ، سسک، چرخ ریسک خزری، قرقاول، سهره، بلدرچین، قوش، دال (کرکس)، کبک، اردک نوک پهن و اردک اره، کبوتر جنگلی، عقاب و جغد اشاره کرد.
ثبت جنگل‌های هیرکانی در لیست میراث جهانی یونسکو
جنگل‌های هیرکانی به عنوان دومین اثر بزرگ طبیعی ایران پس از بررسی در چهل‌وسومین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در باکو آذربایجان، در تاریخ ۱۰ جولای ۲۰۱۹ مصادف با ۱۹ تیرماه ۱۳۹۸ با شماره ۱۵۸۴ در فهرست جهانی به ثبت رسید.
ثبت جنگل‌های هیرکانی در لیست میراث جهانی یونسکو که از مدت‌ها قبل مورد توجه دولت ایران بوده است به یکی از اولویت‌های ایران در سال ۲۰۱۷ تبدیل شد. در مجموع تعداد ۱۵ سایت در استان‌های گلستان، سمنان، گیلان، مازندران و خراسان شمالی با همکاری سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری وقت، سازمان محیط‌زیست، سازمان جنگل‌ها و مراتع و دانشگاه تربیت مدرس برای ثبت در لیست میراث جهانی یونسکو پیشنهادشد.
از ۲ میلیون هکتار مساحت جنگل هیرکانی حدود ۲۵ درصد در استان گلستان واقع‌شده است.
سه سایت استان گلستان عبارت‌اند از پارک ملی گلستان، منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما و منطقه ابر (بخش گسترده‌ای شامل درختان سوزنی‌برگ سرخدار در دره پونه آرام علی‌آبادکتول و جنوب رامیان است.)
پارک ملی گلستان
سایت گلستان بزرگترین، قدیمی‌ترین و غنی‌ترین پارک جنگلی ایران است که در شمال ایران و جنوب شرقی دریای خزر قرار گرفته است. این سایت مساحتی برابر با ۸۷هزار و ۲۴۱ هکتار دارد. قرار گرفتن در مرز بین دو اقلیم نیمه مرطوب خزری و خشک و نیمه‌خشک ایران تورانی و پستی‌وبلندی‌های شدید باعث تنوع اقلیمی در این سایت شده است که تأثیر زیادی در ایجاد جنگل‌های پهن‌برگ در غرب، جنگل‌های سوزنی‌برگ در ارتفاعات و مراتع و درختزارها در شرق و شمال سایت دارد.
این پارک با وجود اینکه درصد کمی از مساحت ایران را در برگرفته، اما یک‌هشتم گونه‌های گیاهی، یک‌سوم پرندگان و بیش از ۵درصد از گونه‌های پستانداران ایران را در خود جای‌داده است.
این سایت همچنین دارای بزرگترین جمعیت گونه در معرض خطر انقراض پلنگ ایرانی است. مهم‌ترین گونه‌های جانوری پارک شامل پلنگ ایرانی، گرگ، گوزن مارال، شوکا، قوچ اوریال، بز وحشی و غزال است.
منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما
سایت جهان‌نما در محدوده سیاسی استان گلستان و در جنوب و جنوب شرقی شهرستان‌های گرگان و کردکوی در سلسله جبال البرز واقع شده است.
به‌دلیل وجود حیات‌وحش ارزشمند و چشم‌اندازهای بی‌نظیر همچنین وجود زیستگاه‌های مختلف کوهستانی تپه‌ای و دشتی و جنگل‌های انبوه و متراکم، پهنه‌ای کم‌نظیر و منحصربه‌فرد در لیست سایت‌های پیشنهادی برای ثبت جهانی قرارگرفته است. واقعیتی که به‌خودی‌خود آشکارا می‌تواند تنوع اقلیمی کم‌نظیر این زیستگاه ارزشمند را نشان دهد. از همین روست که می‌توان به‌صورت هم‌زمان جنگل‌های پهن‌برگ بلوط، راش و ممرز را در نیمه شمالی و رویشگاه‌های درختانی سوزنی‌برگ ارس و متراکم را در نیمه جنوبی منطقه مشاهده کرد.
در منطقه جهان‌نما به طور کلی ۵۹ گونه پستاندار شناسایی شده است. این تعداد گونه‌ها حدود ۳۰/۴ درصد از پستانداران خشکی‌زی ایران را شامل می‌شوند. از پستانداران شاخص منطقه می‌توان به مرال، بز و پازن، گوسفند وحشی، شوکا، پلنگ ایرانی و… اشاره کرد.
تاکنون حدود ۶۰۷ گونه گیاهی نیز در این منطقه شناسایی‌شده و از نظر تنوع گیاهان دارویی نیز بسیار غنی است.
ابر قسمتی از قدیمی‌ترین و زیباترین جنگل‌های هیرکانی است و با گونه‌های گیاهی و جانوری نادر، یکی از زیباترین نقاط ایران و شمال شرق کشور است. جنگل ابر به دلیل اینکه در اغلب مواقع فضای آن را اقیانوسی از ابر فراگرفته به این نام مشهور است.
ویژگی‌های شاخص این زون به دلیل وجود درختان سرخدار و رویشگاه درختان و سوزنی‌برگ در محدوده دره زرین گل و پونه آرام علی‌آبادکتول و روستاهای افرا تخته و سیاه رودبار است که قدمت رویشگاه درختان سرخدار به ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلیون سال قبل می‌رسد.
دامنه تغییرات ارتفاعی سایت از ۱۲۹ تا ۲۹۰۲ متر و اقلیم منطقه نیمه مرطوب تا نیمه مرطوب سرد است. به دلیل تنوع ارتفاعی منطقه و قرار داشتن این سایت در محل تقاطع دو ناحیه رویشی هیرکانی و ایران و تورانی سیمای زیستگاهی و رویشگاهی منطقه بسیار متنوع است. خرس قهوه‌ای، گرگ، پلنگ، خوک وحشی، مرال، شوکا، شغال، روباه، خرگوش، کل و بز، کبک، بلدرچین، عقاب جنگلی، کرکس، شاهین، فاخته و قرقاول ازجمله گونه‌های جانوری موجود در این منطقه هستند.
قدمت زمین‌شناسی بیش از ۴۰ میلیون سال، ارزش دیرین‌شناسی درختان با بیش از یک‌میلیون سال، تنوع زیستی بسیار بالای گیاهی و جانوری و زیباشناختی که درواقع به‌عنوان یک فسیل زنده منحصربه‌فرد در جهان مطرح است، اهمیت جنگل‌های هیرکانی را نمایان می‌سازد.
در کنار ارزش‌های زیست‌محیطی این جنگل، توسعه گردشگری با تبلیغ یونسکو می‌تواند گامی مؤثر در اقتصاد کشور و استان گلستان باشد.
گلستان جزو معدود استان‌های کشور است که در ۳ حوزه میراث غیرمنقول (میراث جهانی گنبد قابوس) ناملموس (فن مهارت ساختن و نواختن کمانچه ترکمن) طبیعی (جنگل‌های هیرکانی) اثر ثبت جهانی دارد.
ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی به‌عنوان سومین اثر جهانی استان در کنار سایر ظرفیت‌های میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی، گوناگونی اقلیمی و تنوع اقوام، بستر مناسبی را در استان گلستان برای جذب گردشگر گرد هم آورده است که می‌توان با بهره‌مندی مناسب از این پتانسیل‌ها این استان را به مقصدی برای گردشگران داخلی و خارجی تبدیل کرد.
منبع: میراث آریا