گنبد غفاریه در مراغه
گنبد غفاریه در شمال غربی شهر مراغه و در کنار رودخانهٔ صوفی چای قرار گرفته‌است. این گنبد بنايي مكعب شكل است که در زمان حکومت ایلخانیان و توسط سلطان ابوسعید بهادر خان ساخته شده‌است.در ضلع جنوبي، شرقي و غربي بنا از نشاني به نام چوگان دار استفاده شده که در بناي ديگري در ايران مشاهده نشده است که اين نشان به نوعي هويت بناي غفاريه را مشخص مي کند
این بنا در ۷ مرداد ۱۳۱۲ به شماره ۱۳۷ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
وجه تسمیهٔ بنا براساس آنچه که از متون تاریخی برمی‌آید چنین است که عارفی به‌نام «نظام‌الدین احمد بن حسین‌الغفاری» در زمان فرمانروایی «سلطان یعقوب بن حسن‌بیگ آق‌قویونلو» هنگام مراجعت از حج، عمارتی در نزدیکی این بنا احداث و املاک و باغی جهت مصارف آن وقف نمود. به‌همین جهت این عمارت و بناهای وابسته و همچنین برج مزبور به‌نام وی به «غفاریه» شهرت یافت.
این گنبد نیز یکی دیگر از مزارهای پنجگانه مراغه می باشد. این بنا در قسمت شمال باختری مراغه، كنار رودخانه صافی چای واقع شده و تاریخ احداث آن در فاصله بین سال های ۷۲۵ و ۷۲۸ هـ. ق است. گنبد غفاریه بنایی مربع و آجری است كه بر بالای سكویی سنگی و سردابه دخمه ای عمیقی استوار می باشد.
در چهار زاویه آن ستون هایی با نقوش لوزی یخ ساخته اند. جلو خان بزرگ آن، رو به شمال دارد و پهنای طاق زیرین به جانب خاور است. هر یك از اضلاع طرفین و عقب دارای دو طاقنما و یك حاشیه مكتوب است.
در این گنبد تمامی خطوط، ریحان است. كاشی های این بنا مخلوطی از رنگ آبی دریایی و آسمانی است. رنگ حروف كتیبه ها سیاه بوده و بر متن سفید دیوار با شاخ و برگ فیروزه قرار دارند. بالای طاق نمای مركزی ایوان بزرگ، كتیبه ای سه خطی دیده می شود.
این گنبد دارای دو طبقه فوقاني و زيرين است. ازاره ي بنا به ارتفاع ۲ متر از سنگ مرمر تراشيده سفيد ساخته شده كه بعضي از قطعات آن به ابعاد ۱۵۰ در ۷۰ سانتيمتر است. مدخل گنبد به سمت شمال است و در گوشه هاي بنا، ستون هاي آجري با نقوش لوزي و در هر يك از اضلاع، دو طاقنما و يك حاشيه كتيبه كار كرده اند. اين بنا در اصل داراي گنبدي دو پوش بوده كه از بين رفته و در دوره اخير به همت سازمان ميراث فرهنگي تعمير و مرمت شده است.
سرداب زيرين بنا رو به مشرق دارد، اما ورودي اتاق فوقاني شمالي و با طاقنمايي احاطه شده است. بر بالاي در، كتيبه اي در دو سطر و بر بالاي طاق، كتيبه اي ديگر به چشم مي خورد. حروف كتيبه ها در اينجا ريحان است. متن كتيبه سه سطري بالاي طاق علي رغم تحمل آسيب هاي زياد قابل خواندن است: ‹امر بانشاء هذه القبه المباركه في ايام مولانا السلطان الاعظم ظل الله في الارض سلطان سلاطين العرب و العجم ابوسعيد بهادر خان خلد الله ملكه›.
از دو كتيبه دو سطري بالاي در، چيز زيادي بر جاي نمانده، ولي از همين مختصر مي توان دريافت كه اين كتيبه، حاوي القاب و احتمالا نام شخصيتي بوده كه آرامگاه براي او ساخته شده است.
گنبد غفاریه با الهام از گنبد سرخ مراغه ساخته شده و به شکل مربع آجری است که روی سکو و بر فراز دخمه‌ای استوارشده است و چهار گوشه آن بوسیله ستون‌هایی که دارای تزیینات آجری است، زینت یافته است.
درگاه ورودی بنا به سمت شمال واقع شده و دارای یک طاق نمای بزرگ و دو طاق نمای باریک و بلند جنبین می‌باشد.
طاق نمای مرکزی را تزیینات زیبای معقلی مرکب از آجر و کاشی‌های الوان سیاه و سفید و فیروزه‌ای و دو کتیبه به خط ریحان آرایش می دهد.
نشان چوگان دار:
گنبد غفاريه متعلق به دوره ايلخانان و داراي تزيينات بسيار زيبا، به ويژه انواع هنر کاشي کاري مرسوم در اين دوره است. برخي از عناصر معماري در گنبد غفاريه، ايراني نيست و همين طور در ضلع جنوبي، شرقي و غربي بنا از نشاني به نام چوگان دار استفاده شده که در بناي ديگري در ايران مشاهده نشده است که اين نشان به نوعي هويت بناي غفاريه را مشخص مي کند.
با توجه به سه نشان خانوادگي بر بالاي پنجره ها كه به صورت دو عصاي پشت به پشت است، در مي يابيم كه آنها نشان خانوادگي ‹چوگانداران› است. اين نشان، همچنین بر بنايي واقع در بيت المقدس يعني مدرسه ” امير ايل ملك” كه مدرسه ملكيه گفته مي شود و نيز بر چلچراغي مينايي متعلق به موزه قسطنطنيه، به همراه نام ” ايل ملك چوگاندار” ديده مي شود.
درباره تزيينات و حتي معماري بناهاي دوره ايلخاني، بالاخص گنبد غفاريه مراغه به قدر کافي صحبت نشده است. برخي از تزيينات بناها، مانند کاشي معرق و تکنيک جديد کاشي لعاب پران، در اين دوره شکل گرفته و از اين دوره کاربرد کتيبه هاي کاشي معرق به صورت جدي فراگير شده است. با بررسي تزيينات گنبد غفاريه و نمونه هاي مشابه آن، به ويژه در دوره ايلخاني، مي توان به دسته بندي جامعي از تزيينات اين دوره دست يافت. پرداخت اطلاعات در پژوهش حاضر به شيوه توصيفي، مقايسه اي و تحليلي بوده و روش يافته اندوزي در آن به صورت کتابخانه اي و ميداني است و تقريبا هفده بنا از دوره هاي مختلف مثل گنبد سرخ، گنبد سلطانيه، مسجد جامع اشترجان و… گونه شناسي شده است. حاصل اين مطالعه، شناخت تزيينات گنبد غفاريه، برج مقبره هاي پيشين و بناهاي هم عصر گنبد است. در اين گنبد تزيينات متنوعي به کار رفته که منشا آن در اين دوره و از نمونه هاي اوليه اين تزيينات است.
در اين بنا، رنگ – كه در گنبد سرخ كم استفاده شده و به آبي فيروزه اي منحصر است – بسيار مورد استفاده قرار گرفته است، رنگ هاي سياه، سفيد و آبي تيره تا آبي روشن. حروف كتيبه ها به رنگ سياه بر زمينه اي سفيد قرار گرفته و با اسليمي هايي به رنگ آبي فيروزه اي آذين شده اند. نماهاي جانبي و نماهاي عقبي، به عوض آنكه مثل نماهاي گنبد سرخ، بسته و فاقد هر گونه وزنه اي باشند، هر يك به دو پنجره در داخل طاقنما مجهزند. بالاي هر پنجره كه در چهار چوبي مستطيل قرار گرفته، با نقوش بسيار زيبايي از آجر و كاشي مينايي تزيين شده است. بالاي اين تزيينات، نواري قرار گرفته كه با سه نشان خانوادگي صاحب آرامگاه آذين شده است. شبستان اصلي با گچ سفيد اندود شده و داراي طاقنماهاي مسطح عريضي با مقرنس است.
مرتبط: