نوشته‌ها

رصد خانه مراغه _بزرگترین رصدخانه جهان

در روزگاری که هنوز خبری از تلسکوپ و دوربین های نجومی نبود، خواجه نصیرالدین طوسی رصدخانه ای را بنا کرد که سال ها به عنوان پیشرفته ترین رصد خانه جهان شناخته می شد. رصدخانه مراغه که در مجموعه تاریخی افلاک نما برای مطالعات فصلی و نجومی دانشمندان ایرانی بنا شد و دستور ساخت آن را هلاکوخان مغول صادر کرده بود.

رصد خانه مراغه، که این روزها آثار کمی از آن به جا مانده است، یادگاری از دوران طلایی علم و فرهنگ ایران در دنیا به حساب می آید که درسال۶۵۷ بنا شد و در برپایی آن شخصیت های بزرگی مثل علامه قطب الدین فخرالدین مراغی، محی الدین مغربی، علی بن محمود نجم الدین الاسـطرلابی و دیگر بزرگان آن روزگار شرکت داشته اند.

بنای این رصـدخانه ۱۵سال به طول انجامیده است و در این مدت به فرمان هلاکوخان که عاشق علم و فرهنگ بود، کتاب ها و ابزارهای علمی و نجومی زیادی در آن جمع شده است. این مجموعه تا سال ۷۰۳ هجری یعنی تا زمان سلطان محمّد خدابنده مشغول به کار و آباد بوده ولی بعد از آن به دلیل تغییر پایتخت و بی توجهی حکام، رفته رفته تخریب شد. حمدالله مستوفی در یادداشت های خود آورده است که این بنا در سال ۷۲۰ ویران بوده است. با این حساب عمر رصدخانه مراغه به یک قرن هم نرسیده است.

ساختمان اصلی این رصدخانه به شکل برجی استوانه‌ای ساخته شده است و در ساختمان‌های کناری آن یک کتابخانه و استراحتگاهی برای کارکنان در نظر گرفته شده است. برج مرکزی قطری به اندازه ۲۲ متر دارد و ضخامت دیوار آن به ۸۰ سانتی متر می رسد. در فضای داخلی آن هم یک راهرو و ۶ اطاق تعبیه شده بود که همه از جنس قلوه سنگ، لاشه، سنگ های تراش خورده و ملات گچ بوده اند. در ورودی برج آجری هم کاشی های بزرگ لعابدار در سه طرح و نوع مختلف به کار رفته است.

رصدخانه مراغه که این روزها به عنوان یک اثر تاریخی و جاذبه گردشگری شناخته می شود، مهم ترین کارکرد را در دنیای نجوم آن روزگار داشته است. به طوری که در این رصدخانه کتاب‌خانه‌ای با بیش از ۴۰۰ هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی وجود داشته که در نوع خود در دنیا بی نظیر است. بد نیست بدانید که این رصدخانه فقط مخصوص رصد ستارگان نبوده و در دوره خود، شبیه یک سازمان علمی گسترده عمل می کرد که بیشتر شاخه‌های علمی در آن تدریس می شد.

رصد خانه مراغه

الگوبرداری از رصدخانه مراغه در کشورهای دیگر

در آن زمان به دلیل ارتباط علمی که بین دو کشور ایران و چین به دلیل چیرگی قوم مغول بر این دو سرزمین برقرار شده، دانشمندی چینی به نام «فائو مون جی» در این مرکز فعالیت داشته است. در آن زمان امپراطور چین به نام قوبیلای قان و بردار هلاکوخان، کارشناس هایی برای الگوبرداری از رصدخانه مراغه به ایران آمد و پس از بازگشت به چین رصدخانه ای را به همان شیوه ساختند.

به غیر از این دو، رصدخانه های استانبول و هند نیز از روی رصدخانه ایران در مراغه الگوبرداری کرده اند و حتی رصدخانه های بزرگ غرب همچون رصدخانه های تیکو براهه در حوالی دانمارک و کپلر از این رصدخانه الهام گرفته اند.

رصد خانه مراغه

مختصری درباره تاریخ تخریب رصدخانه مراغه

در خصوص رصدخانه ایران در مراغه اسنادی وجود دارد حاکی از این که، بنای رصدخانه های اوجین در هندوستان، منزو در بنارس، اورانین برگ در دانمارک و رصدخانه شانگهای چین نیز با الهام از رصدخانه مراغه ساخته شده اند.

بنابر نوشته هایی قدیمی حاکی از آن است که این بنا در حدود سال ۷۲۰ هجری، کاملا تخریب شده و تنها ویرانه هایی از آن باقی ماند. تحقیقاتی که روی این بنا انجام شد، حاکی از آن است که رصدخانه ایران در مراغه به دستور دولت آن زمان تخریب شده است.

برخی از کارشناسان نیز بر این باور هستند که در زمان الع بیگ (پادشاه سلسله تیموری) با احداث رصدخانه سمرقند به دستور او، دانشمندان مراغه ای را تشویق می کردند که به سمت سمرقند بروند در صورتی که آن ها از این امر سرباز می زدند و ترجیح می دادند که برای انجام مطالعات خود در رصدخانه مراغه بمانند. از همین رو الغ بیک دستور تخریب رصدخانه مراغه را صادر کرد. نوع تخریب بنا و بقایای برجای مانده از جمله کف پوش های ناقص نشان می دهد که احتمالا مردم محلی با آگاهی از تخریب رصدخانه، تقاضا می کنند تا در این فرصت از مصالح به کار رفته در بنا استفاده نمایند و به این ترتیب فقط پی این بنا باقی می ماند.

رصد خانه مراغه

قسمت های مختلف رصدخانه مراغه

در دهه ۱۳۵۰ یک باستان شناس و استاد دانشگاه به نام پرویز ورجاوند به همراه همکارانش اقدام به کاوش در محوطه باستانی رصدخانه ایران در مراغه آغاز نمودند و دست به شناسایی قسمت های مختلف این سازه ی علمی و برجسته در زمان خود کردند.

نزدیک به ۱۷ واحد معماری در تپه های رصدخانه کشف شد که یکی از آن مربوط به تاسیسات بعد از ویرانی رصدخانه می باشد و بقیه موارد واحدهایی هستند که در کنار هم مجموعه ی علمی رصدخانه مراغه را تشکیل داده اند. این واحدها در دو دسته قرار می گیرند که عبارتند از:

واحدهایی که مستقیما در کار فعالیت ها و تحقیقات نجومی مورد استفاده داشتند.

واحدهایی که از آن ها به عنوان واحدهای وابسته به مرکز علمی فعالیت می کردند و کاربردهایی ویژه ای همچون کتابخانه، مدرسه، کارگاه ریخته گری و ابزار سازی داشته اند.

با تحقیقاتی که در این منطقه صورت گرفت، مشخص شد ساختمان اصلی رصدخانه ایران در مراغه به شکل برجی استوانه ساخته شده و همچنین ساختمان هایی که در محوطه قرار دارند در میان آن ها یک کتابخانه و محلی برای اقامت کارکنان وجود داشته است.

بخش های مختلف رصدخانه ایران در مراغه:

  • برج مرکزی رصدخانه و واحدهای مدور پنج گانه
  • مدرسه، جهت آموزش محققان جوان در رشته هایی مثل نجوم، نور، ریاضیات، فیزیک و هندسه.
  • کتابخانه ای عظیم با کتاب های معتبر
  • سرای استادان و پژوهشگران
  • کارگاه بزرگ (احتمالا آزمایشگاه) متعلق به دانشمندان
  • امکاناتی همچون مسجد، مدرسه و چاه آب.

برای دیدن این رصدخانه، باید به شهرستان مراغه در ۱۴۷‬کیلومتری جنوب تبریز سری بزنید و آن را در زیر در گنبد سفید رنگی که برای محافظت از بقایای آن ساخته شده، ببینید.

مرتبط:رصدخانه ایران در مراغه ۸۰۰ ساله شد

گیلان نیازمند رصدخانه است

مسئول انجمن نجوم گیلان، استان گیلان را نیازمند رصدخانه دانست و عنوان کرد: شهرداری رشت اقدام به احداث رصدخانه کوشیار گیلانی در حاشیه تالاب عینک کرده، اما هنوز این مرکز راه اندازی نشده است.

آمنه جاوید در گفت وگو با ایسنا، انجمن نجوم ثاقب گیلان را تنها انجمن استان دانست که در حوزه آموزش و ترویج علم نجوم فعالیت می کند و گفت: این انجمن علمی دو دهه است که به صورت مستمر و موثر در سطح استان فعالیت می کند.

وی با اشاره به دستاوردها و موفقیت های ملی و بین المللی انجمن نجوم گیلان، افزود: این انجمن سال ۱۳۷۹ در بوستان ملت رشت با همکاری شورای شهر و شهرداری راه اندازی شد و از امکانات تخصصی لازم از جمله آسمان نمای دیجیتال، انواع تلسکوپ، دوربین های دوچشمی، منابع آموزشی و… برخوردار است.

مسئول انجمن نجوم گیلان، با بیان اینکه همه گروه های سنی می توانند در برنامه ها و فعالیت های انجمن شرکت کنند، یادآور شد: این برنامه ها شامل دوره ها و کارگاه های آموزشی، رصدهای عمومی و تخصصی، سمینارها، سینماهای نجومی و… می شود؛ البته به دنبال شیوع کرونا اجرای این برنامه ها تعطیل شده است.

جاوید، اعزام رصدخانه دیجیتال به مدارس مناطق محروم استان و راه اندازی ساعت های آفتابی را از دیگر برنامه های انجمن نجوم گیلان دانست و خاطرنشان کرد: ساعت های آفتابی نمادی از تلاقی علم و فرهنگ و هنر هستند لذا در شهر رشت دو ساعت آفتابی در بوستان ملت، یک ساعت آفتابی در میدان شهرداری، یک ساعت آفتابی در پژوهشکده گیلان شناسی، یک ساعت آفتابی در دانشگاه گیلان و یک ساعت آفتابی در مدرسه تیزهوشان داریم.

وی از برگزاری تورهای رصد در استان گیلان خبر داد و گفت: این تورها گردشگری، علمی، فرهنگی و تاریخی است. همچنین سال گذشته دو تور ساعت آفتابی در رشت با هدف بازدید از ساعت های آفتابی و بناهای تاریخی برگزار کردیم.

مسئول انجمن نجوم گیلان، با بیان اینکه انجمن نجوم ثاقب تنها کتابخانه تخصصی نجوم استان را داراست، اظهار کرد: کتابخانه کوشیار گیلانی را در انجمن نجوم ثاقب گیلان با هدف ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی راه اندازی کردیم. کلیه فعالیت های این انجمن علمی عام المنفعه بوده و با همکاری دستگاه های علمی و فرهنگی استان اقدام به ترویج دانش ستاره شناسی خواهیم کرد.

وی استان گیلان را نیازمند رصدخانه دانست و عنوان کرد: با وجود رصدخانه می توان تخصصی تر به آموزش و ترویج علم نجوم پرداخت. در این راستا شهرداری رشت اقدام به احداث رصدخانه کوشیار گیلانی در حاشیه تالاب عینک کرده، اما هنوز این مرکز راه اندازی نشده لذا مقرر شده فعالیت این رصدخانه با حضور انجمن نجوم ثاقب استان آغاز شود.

جاوید، با بیان اینکه در آستانه هفته نجوم هستیم، اضافه کرد: معمولا برنامه های نجومی روزهای آخر هفته برگزار می شود تا عموم مردم امکان حضور در بوستان ملت را داشته باشند، اما امسال به واسطه شیوع کرونا این امکان وجود نداشت لذا هفته نجوم استان گیلان را طی روزهای ۱۱، ۱۲ و ۱۳ اردیبهشت و به صورت آنلاین از طریق «skype» و اینستاگرام «thethaqib» برگزار کردیم.

وی برگزاری کارگاه نجوم برای کودکان(سفر به سیاره سرخ)، رصد آنلاین، گفت وگوی علمی(حیات در منظومه شمسی)، کارگاه ساخت ساعت آفتابی برای خانه، آموزش رصد مقدماتی و رصد آنلاین و نحوه کار با تلسکوپ را از جمله برنامه های هفته نجوم گیلان دانست و متذکر شد: شیوع کرونا موجب شد بعد از تعطیلات عید نوروز برنامه هفتگی «جمعه های نجومی» را برگزار کنیم و جمعه هر هفته به صورت آنلاین برنامه داریم لذا جمعه آینده برنامه جمعه های نجومی با محوریت رویت هلال ماه برگزار می شود.

وی با اشاره به فرارسیدن ماه رمضان و دغدغه مردم در رویت هلال ماه شوال، خاطرنشان کرد: دانش پیش بینی وضع رویت هلال ماه یکی از کهن ترین دانش های بشری و از شاخه های تخصصی بسیار جذاب نجوم محاسباتی و رصدی است لذا این برنامه علمی بسیار مهیج بوده و دانش و اطلاعات نجومی برای رویت با تلسکوپ و بدون تلسکوپ هلال ماه به ویژه شوال را در اختیار علاقمندان قرار می دهد. این کارگاه ساعت ۱۶ عصر جمعه، ۱۹ اردیبهشت از طریق ثبت نام در «https://bit.ly/۲xljsnf» برگزار می شود.

منبع:ایسنا

مرتبط:راهنمای سفر به گیلان/ اماکن دیدنی/ هتل‌ها

رصدخانه ایران در مراغه ۸۰۰ ساله شد

از زمان های دور تاکنون ایرانیان در علوم مختلف دست داشته اند؛ آثار باقی مانده از دوران های حاکی از این است که ایرانی ها در هر دوره تاریخی نسبت به زمان خود پیشرفت های بسزایی داشته اند و این موضوع را در ساخت بناها و شهرسازی خود نیز تا حدی نشان داده اند. ۸۰۰ سال پیش در چنین روزی اولین رصدخانه ایران در مراغه ساخته شد و همین خود یکی از شگفت انگیزترین آثار باقی مانده از دوران باستانی ایران به شمار می رود.

بنابر گزارش خبرگزاری های رسمی کشور، ۸۰۰ سال پیش در چنین روزی اولین رصدخانه ایران در مراغه ساخته شد. روزگاری که هیچ جای دنیا خبری از  دستگاه های پیشرفته نظیر تلسکوپ و دوربین های نجومی نبود، دانشمند ایرانی به نام خواجه نصیرالدین طوسی رصدخانه را در استان تبریز بنا کرد که سال ها از آن عنوان پیشرفته ترین رصدخانه ی جهان نام می بردند و محلی برای مطالعه های فصلی و نجومی دانشمندان ایرانی به شمار می رفت. این رصدخانه در دوره حکومت هلاکوخان ساخته شد و در حال حاضر از آن به عنوان یک آثار باستانی کشور یاد می شود. رصدخانه ایران در مراغه یک یادگار از دوره طلایی علم و فرهنگ ایران باستان و دانشمند بزرگ ایران خواجه نصیرالدین طوسی است که به دست او و با همراهی عده ای از فضلا و دانشمندان بنا شده است.

آنچه جالب است بدانید این است که کاربری رصدخانه مراغه تنها بررسی ستارگان نبود بلکه یک سازمان علمی عظیمی بود که بیشتر شاخه های دانش در آن درس داده می شد و از مشهورترین دانشمندان آن زمان قطب الدین شیرازی، کاشف علت اصلی تشکیل رنگین کمان نیز بوده است.

 

این رصدخانه در شهر مراغه بر روی تپه ی ۱۱۰ متری صدر داغی مراغه واقع شده است. قرار گیری این رصدخانه در ارتفاعات باعث شده تا از بیشتر مناطق شهر قابل دیدن باشد و چشم انداز زیبایی به دریاچه ارومیه داشته باشد. بنا به درخواست خواجه نصرالدین طوسی، بنای این رصدخانه توسط معمار معروف آن دوران یعنی فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغی ساخته شد. ساخت این رصدخانه در حدود ۱۳ سال به طول انجامید. در تپه رصد خانه مراغه در مجموع ۱۷ واحد معماری کشف شده است. یکی از این واحد ها متعلق به تاسیسات بعد از ویرانی رصد خانه است و باقی واحد ها، مجموعه علمی رصد خانه مراغه را تشکیل می دادند. واحد های کلی در دو دوسته قرار می گیرند. واحد هایی که در تحقیقات و فعالیت های نجومی به طور مستقیم کاربرد داشته اند و واحد های وابسته به مرکز علمی رصد خانه، که کاربرد های مختلفی از جمله کارگاه های ابزار سازی و ریخته گری، مدرسه و کتابخانه داشتند.

blank

الگوبرداری از رصدخانه مراغه در کشورهای دیگر

در آن زمان به دلیل ارتباط علمی که بین دو کشور ایران و چین به دلیل چیرگی قوم مغول بر این دو سرزمین برقرار شده، دانشمندی چینی به نام «فائو مون جی» در این مرکز فعالیت داشته است. در آن زمان امپراطور چین به نام قوبیلای قان و بردار هلاکوخان، کارشناس هایی برای الگوبرداری از رصدخانه مراغه به ایران آمد و پس از بازگشت به چین رصدخانه ای را به همان شیوه ساختند.

به غیر از این دو، رصدخانه های استانبول و هند نیز از روی رصدخانه ایران در مراغه الگوبرداری کرده اند و حتی رصدخانه های بزرگ غرب همچون رصدخانه های تیکو براهه در حوالی دانمارک و کپلر از این رصدخانه الهام گرفته اند.

مختصری درباره تاریخ تخریب رصدخانه مراغه

در خصوص رصدخانه ایران در مراغه اسنادی وجود دارد حاکی از این که، بنای رصدخانه های اوجین در هندوستان، منزو در بنارس، اورانین برگ در دانمارک و رصدخانه شانگهای چین نیز با الهام از رصدخانه مراغه ساخته شده اند.

بنابر نوشته هایی قدیمی حاکی از آن است که این بنا در حدود سال ۷۲۰ هجری، کاملا تخریب شده و تنها ویرانه هایی از آن باقی ماند. تحقیقاتی که روی این بنا انجام شد، حاکی از آن است که رصدخانه ایران در مراغه به دستور دولت آن زمان تخریب شده است.

برخی از کارشناسان نیز بر این باور هستند که در زمان الع بیگ (پادشاه سلسله تیموری) با احداث رصدخانه سمرقند به دستور او، دانشمندان مراغه ای را تشویق می کردند که به سمت سمرقند بروند در صورتی که آن ها از این امر سرباز می زدند و ترجیح می دادند که برای انجام مطالعات خود در رصدخانه مراغه بمانند. از همین رو الغ بیک دستور تخریب رصدخانه مراغه را صادر کرد. نوع تخریب بنا و بقایای برجای مانده از جمله کف پوش های ناقص نشان می دهد که احتمالا مردم محلی با آگاهی از تخریب رصدخانه، تقاضا می کنند تا در این فرصت از مصالح به کار رفته در بنا استفاده نمایند و به این ترتیب فقط پی این بنا باقی می ماند.

blank

قسمت های مختلف رصدخانه مراغه

در دهه ۱۳۵۰ یک باستان شناس و استاد دانشگاه به نام پرویز ورجاوند به همراه همکارانش اقدام به کاوش در محوطه باستانی رصدخانه ایران در مراغه آغاز نمودند و دست به شناسایی قسمت های مختلف این سازه ی علمی و برجسته در زمان خود کردند.

نزدیک به ۱۷ واحد معماری در تپه های رصدخانه کشف شد که یکی از آن مربوط به تاسیسات بعد از ویرانی رصدخانه می باشد و بقیه موارد واحدهایی هستند که در کنار هم مجموعه ی علمی رصدخانه مراغه را تشکیل داده اند. این واحدها در دو دسته قرار می گیرند که عبارتند از:

واحدهایی که مستقیما در کار فعالیت ها و تحقیقات نجومی مورد استفاده داشتند.

واحدهایی که از آن ها به عنوان واحدهای وابسته به مرکز علمی فعالیت می کردند و کاربردهایی ویژه ای همچون کتابخانه، مدرسه، کارگاه ریخته گری و ابزار سازی داشته اند.

با تحقیقاتی که در این منطقه صورت گرفت، مشخص شد ساختمان اصلی رصدخانه ایران در مراغه به شکل برجی استوانه ساخته شده و همچنین ساختمان هایی که در محوطه قرار دارند در میان آن ها یک کتابخانه و محلی برای اقامت کارکنان وجود داشته است.

بخش های مختلف رصدخانه ایران در مراغه:

  • برج مرکزی رصدخانه و واحدهای مدور پنج گانه
  • مدرسه، جهت آموزش محققان جوان در رشته هایی مثل نجوم، نور، ریاضیات، فیزیک و هندسه.
  • کتابخانه ای عظیم با کتاب های معتبر
  • سرای استادان و پژوهشگران
  • کارگاه بزرگ (احتمالا آزمایشگاه) متعلق به دانشمندان
  • امکاناتی همچون مسجد، مدرسه و چاه آب.

 

محققان در پی کاوش در بقایای رصدخانه ایران در مراغه، توانستند طرحی از برج مرکزی آن را به دست بیاورند که شکلی استوانه ای داشته است. طبق این تحقیقات، قطر این برج در حدود ۲۲ متر بوده است و در ساخت آن از انواع سنگ، اجر، گچ و کاشی استفاده شده است.

در حال حاضر گنبدی سفید رنگ برای محافظت از بقایای این رصدخانه روی آن کشیده شده است و شباهتی با ساختار اصلی این رصدخانه در گذشته ندارد. این اثر باستانی جز یکی از جاذبه های گردشگری داخلی و خارجی ایران محسوب می شود و با استقبال خوبی از طرف بازدیدکنندگان روبرو می باشد.

مرتبط:

مراغه ، نگین آذربایجان