شهر سوخته در ۵۵ کیلومتری شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان و در کنار جاده زابل – زاهدان قرار دارد. این شهر در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته‌اند. تمدن شهر سوخته یکی از شگفتی‌های دنیای باستان است. این شهر مهمترین مرکز استقرار و در حقیقت پایتخت منطقه در دوران مفرغ بوده است.

همانطور که گفته شد این شهر در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد و مساحت کلی تپه شهر سوخته حدود ۱۵۲ هکتار است که در یک برآمدگی بین دریاچه هامون و رود هیرمند بنا شده است و ارتفاع متوسط آن از سطح زمین‌های اطراف ۱۲ متر و بلندترین نقطه آن ۱۸ متر ارتفاع دارد. که همین مورد ماهیگری را به یکی از منابع درآمد اصلی مردم شهر تبدیل کرد.

طبق اطلاعات بدست آمده به وسیله‌ی باستان‌شناسان، این شهر در مجموع ۲۸۰ هکتار وسعت دارد. شهر سوخته در گذشته به ۵ بخش اصلی تقسیم شده بود که شامل ناحیه مسکونی در شمال شرقی، نواحی مرکزی، بخش صنعتی، بناهای یادبود و گورستان می‌شد. مردم در ناحیه‌ی مسکونی به وسعت ۸۰ هکتار زندگی می‌کردند.

تپه‌های شهر سوخته، به چهار منطقه تقسیم می‌شوند: ۱) منطقه مرکزی با وسعت ۲۰ هکتار۲) منطقه مسکونی شرق با وسعت ۱۶ هکتار ۳) قسمت شمال شرقی یا منطقه صنعتی شهر سوخته ۴) قسمت جنوب غربی شامل قبرستان با مساحتی بالغ بر ۲۰ تا ۲۵ هکتار.

شهر سوخته، به ظاهر نام جدیدی است و قدمت تاریخی چندانی ندارد. بر پایه متن‌های موجود، سابقه این نام به کمابیش ۱۵۰ سال قبل بر می‌گردد. شهر سوخته ۲ بار به آتش کشیده شده است، یکبار در ابتدای مرحله رشد و بار دیگر در لحظه مرگ و انهدام آن. این شهر در دوره ماقبل تاریخ حدود ۳۲۰۰ قبل از میلاد پایه‌گذاری و حدود ۱۸۰۰ قبل از میلاد متروک شده است. برای دوره‌ای حدود ۱۴۰۰ سال، زندگی در این شهر جریان داشته است. دوران شکوفایی این تمدن بین سال‌های ۲۵۰۰ تا ۲۲۰۰ قبل از میلاد بوده است که شهر حدود ۵۵۰۰۰ نفر جمعیت داشته است. در این شهر دو گروه عمده کشاورزان و صنعتگران اکثریت را تشکیل می‌داده‌اند.

مهمترین آثار معماری مکشوفه در شهر سوخته، خانه‌های موسوم به پلکانی و بنای کاخ سوخته است. هر واحد ساختمانی از یک قسمت مستطیل درست شده که ۵ تا ۶ اتاق دارد و حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ متر زیر بنا داشته است و منازل در مجتمع‌های ۴ و یا ۶ خانه‌ای است. مصالح اصلی به کار رفته در آن خشت‌های خام منظم گلی است. سقف خانه‌ها معمولاً صاف بوده و از حصیر برای پوشش آن‌ها استفاده شده و گرمای اتاق‌ها به وسیله یک اجاق مرکزی تأمین می‌شده است. در سال ۱۹۷۲ اولین قبر به طور تصادفی کشف شد. مصالح مورد استفاده در ساختمان گورها خشت خام بوده است. در شهر سوخته ۳ نوع قبر دیده می‌شود. مهمترین نوع قبر، چاله‌ای ساده بوده که مرده را همراه اشیاء و غذا دفن می‌کردند.

نوع دیگر چاله معمولی که با دیواری به ۲ قسمت تقسیم می‌شده است. نوع سوم، قبرهای سردابه‌ای که نوعی قبر خانوادگی بوده است. تنها، مسأله وسعت نیست که این شهر را به یکی از بزرگترین شهرهای باستانی ایران و خاورمیانه تبدیل کرده است.

بلکه یافته‌های متنوع آن باعث تعجب باستان شناسان گردیده است. از جمله:

اولین جراحی مغز در ۴۸۰۰ سال پیش در شهر سوخته انجام شده است
ساکنان شهر سوخته کفش تولید می‌کرده‌اند و صنعت کفاشی داشته‌اند
کهن‌ترین انیمیشن (جان بخشی) و تصویر متحرک در شهر سوخته یافت شده است که در این انیمیشن بزی به یک بوته گیاه نگاه می‌کند و از آن بالا می‌رود
برای اولین بار در ۳۰۰۰ قبل از میلاد شتر در شهر سوخته مورد استفاده قرار گرفته است
یک خط کش چوبی باستانی با دقت نیم میلی متر در شهر سوخته یافت شده است
مردمان آن روز  از شطرنج و تخته نرد استفاده می‌کرده‌اند
مراکز صنعتی مردم شهر خارج از شهر بوده است
تعدادی لوله‌های سفالی در شهر سوخته پیدا شده که احتمالاً جهت آب‌رسانی یا دفع فاضلاب استفاده می‌شده است
پارچه‌هایی که در شهر سوخته یافت شده مطلقاً در هیچ کجای ایران یافت نشده است
صنایعی مانند ریسندگی، خراطی، معرق‌سازی، مرمرسازی، سفال‌گری، مهرسازی، حصیربافی و ساخت ابزار فلزی در شهر سوخته رواج داشته است.

شهر سوخته، مرکز بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و هنری بوده، و نمونه‌های جالب و بدیعی از زیورآلات در آنجا به دست آمده است. شهر سوخته بدون شک جز شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است. این نکته نه تنها در بقایای آثار معماری و کارهای ظریف دستی وصنعتی دیده می شود بلکه در سازمان دهی اجتماعی شهر نیز دیده می شود.

در اولین دوره کاوش در شهر سوخته کوچه‌ها و خانه‌های منظم، لوله کشی آب و فاضلاب با لوله‌های سفالی پیدا شد که نشان دهنده وجود نوعی برنامه ریزی و سازماندهی شهری در این شهر است. دانش پزشکی هم در این شهر در حد شگفت انگیزی پیشرفت کرده بود تا آن حد که پزشکان این شهر نه تنها از علومی چون شکسته بندی آگاه بوده اند ،بلکه می توانسته اند به اجرای عمل جراحی مغز دست بزنند. اسکلتی از یک دختر در گورستان این شهر به دست آمده است که جای شکستن و ترمیم مجدد استخوان جمجمه کاملا روی آن مشخص است. همچنین بقایای جمجمه ای دیگر با چشم مصنوعی از گورستان این شهر به دست آمده که نشان می دهد پزشکان این شهر به کار جراحی چشم هم وارد بوده اند.

از گور باستانی موسوم به شماره ۷۶۱ کهن ترین تخته نرد جهان به همراه ۶۰ مهره ی آن در این شهر پیدا شد. این تخته نرد بسیار قدیمی تر از تخته نردی است که در گورستان سلطنتی «اور» در بین النهرین پیدا شده بود.برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی متعلق به ۴۸۰۰ سال پیش کشف شد. این چشم مصنوعی متعلق به زنی ۲۵ تا ۳۰ ساله بوده که در یکی از گور های شهر سوخته مدفون شده بوده است.

مرتبط:

آخرین یافته‌های شهر سوخته چه می‌گویند؟ / زنان در ایرانِ باستان “استرس” و “آرتروز” داشتند

سیستان سرزمین پهلوانان و اسطوره‌هاست. سرزمینی که زمستان آن گرمای خاصی دارد و می‌توانید طعم‌ها و عطرهای خاص را در آن تجربه کنید.

هرگاه نام سیستان به گوش می‌رسد، دلیری و آزادگی در ذهن تداعی می‌شود. داستان‌های پهلوانی مربوط به خاندان گرشاسب و دیگر اساتیر پایدار ملی روح هر ایرانی را با خود به اعماق تاریخ می‌برد. همانجاست که یعقوب سیستانی و آنچه برای استقلال و غلبه بر بیگانگان انجام داد، خودنمایی می‌کند. او گفته است: ما به اعتقاد نیکو برخواستیم که سیستان نیز فراکس ندهیم واگر خدای تعالی نصرت کند به ولایت سیستان اندر افزاییم، آن چه توانیم.

درعین حال علاقه او به تثبیت و پاسداشت زبان فارسی ستودنی است. با توجه به نقش و اهمیت یعقوب لیث و حکومت صفاریان در احیای زبان و ادب فارسی و نیز استقلال و هویت ایران هر سال سیستان به مرکزیت زابل میزبان برگزاری همایش یعقوب لیث می‌شود. همایشی که نه تنها با محوریت یعقوب لیث و تاریخی که رقم زده بلکه با تاکید بر معرفی فرهنگ سیستان و آداب و رسوم مردمانی مهمان‌نواز در شرقی‌ترین منطقه ایران برگزار می‌شود.

چگونه برسید؟

در استان سیستان و بلوچستان ۶ مسیر گردشگری تعریف شده است که یکی از این مسیرها در منطقه سیستان قرار دارد. ساده‌ترین و سریع‌ترین راه ورود به این منطقه گردشگری پرواز تهران-زابل است که هفته‌ای یک مرتبه انجام می‌شود، البته با توجه به آنکه پرواز به مقصد زاهدان هر روز است،‌ می‌توانید از زاهدان سفر خود را به سمت سیستان در پیش بگیرید. می‌توانید با قطار هم به مقصد زاهدان بروید و از آنجا به سمت زابل حرکت کنید.

با انتخاب وسیله شخصی برای سفر به زابل، چندین مسیر از استان‌های مختلف کشور پیش روی شما خواهد بود. اگر تهران را به عنوان پایتخت، مبدا سفر قرار دهید، می‌توانید مسیر اسلامشهر یا ورامین را انتخاب کنید. اگر مسیر اسلامشهر را انتخاب کنید، از قم، کاشان، اردستان و بادرود عبور خواهید کرد. با رسیدن به یزد مسیر را در بزرگراه ۷۰ آسیا ادامه دهید و خرانق و طبس را پشت سر بگذارید و به سمت اصفهک برانید. در ادامه مسیر از خوسف و زیدر عبور خواهید کرد و در ادامه مسیر به سمت جاده زاهدان- نبادان- بیرجند برانید و مسیر را تا زابل ادامه دهید.

اگر مسیر ورامین را انتخاب کرده باشید دو مسیر پیش رو خواهید داشت که تا سمنان برانید و بعد از سمنان یا به سمت دامغان و شاهرود بروید و بعد از عبور از سبزوار و گناباد و بیرجند به سربیشه برسید و به سمت جده زاهدان-نبادان-بیرجند برانید و بعد از عبور از شوسف و اسدآباد از نهبندان بگذرید و به سمت زابل برانید.

اگر بعد از سمنان وارد جاده  سمنان-سرکویر شوید بعد از عبور از حسینیان و خور به طبس خواهید رسید و بعد از آن مسیر به سمت اصفهک، زنوغان، نهبندان خواهد بود و در نهایت زابل پیش رویتان قرار خواهد داشت.

از بادهای ۱۲۰ روزه تا تمدنی باستانی

زابل شهری است به رنگ خاکی با خانه‌هایی که تعداد طبقات آنها به ندرت به دو یا سه می‌رسد. افق دید شما در این شهر وسیع خواهد بود و می‌توانید به چشمانتان وعده دیدن آسمانی آبی و افقی پر فروغ را بدهید.

هرچند زابل آب و هوای گرم و خشکی دارد اما قطعا اواخر پاییز و فصل زمستان بهترین فرصت برای سفر به این نگین جنوب شرق کشور خواهد بود. در سفر به سیستان مهمان مردمانی مهربان می‌شوید که تمام آنچه دارند در اختیار مهمان خود می‌گذارند. مردمانی دریا دل و سفره‌دار هستند. در سفر به سیستان هرچند ممکن است با فرهنگی متفاوت از آنچه در مرکز کشور وجود دارد، روبه‌رو شوید اما مهربانی آنها چنان جذبتان می‌کند که احساس غربت نخواهید کرد.

گشت زدن در شهر و دیدن مردمانی با گویش و لباس‌های سیستانی جذاب است. بازار سر پوشیده زابل قطعا بهترین مکان برای آشنایی با آداب و رسوم مردم سیستان خواهد بود. بازاری که راسته‌های مختلف دارد و انواع سوغاتی‌های زابلی را می‌توانید از آنجا تهیه کنید.

اگر کمی از زابل فاصله بگیرید با آثار تاریخی روبه رو خواهید شد که قدمت آنها به دوران پیش از تاریخ می‌رسد. شهر سوخته یکی از معروف‌ترین جاذبه‌های باستانی زابل است. شهری که وسعت زیادی دارد و تاکنون فقط ۵ درصد آن کاوش شده است. نخستین تمدن‌های بشر و زیست محیطی در شهر سوخته کشف شده که از آن جمله می‌توانیم به عمل جراحی چشم و جمجه انسان اشاره کنیم. با گام نهادن در شهر سوخته و دیدن بخش‌های مختلف کاوش از کاخ سوخته گرفته تا گورستان و بخش مسکونی گویی در ساحلی پوشیده از خرده‌های سفال گام برمی‌دارید. سفال‌هایی که خاطراتی از هزاران سال پیش در خود نهفته دارند.

بیشتر کشفیات شهر سوخته در موزه‌ای که در نزدیکی این محوطه ساخته شده نگهداری می‌شود و می‌توانید سری هم به این موزه بزنید. در طول مسیر خود سازه‌های عجیبی را خواهید دید که هرچند همرنگ محیط هستند اما ساز و کاری خاص دارند. این سازه‌ها آسبادهایی هستند که صنعت و نبوغ گذشتگان را در استفاده بهینه از انرژی‌های پاک فریاد می‌زنند. شاید وجود بادهای ۱۲۰ روزه سیستان سبب شده تا مردم سیستان به فکر ساختن چنین سازه‌هایی بیافتند.

در ادامه مسیر می‌توانید قلعه رستم را ببینید که بیش از ۵ هزار سال قدمت دارد. ساختمان سه طبقه خشتی که در عصر خود بی‌نظیر بود اما اکنون جز چند طاق‌ و آب‌انبار و برج و بارو چیزی از این بنای عظیم باقی نمانده است.

از دیدن دهانه غلامان، و کوه خواجه و دریاچه هامون غفلت نکنید. کوه خواجه افسانه‌های بسیار از مدفن رستم گرفته تا آتشکده‌ای که از دوران زرتشتیان باقی مانده را در دل خود دارد. دریاچه هامون در کنار کوه خواجه قرار دارد و از لحاظ سنت‌های زرتشتیان دارای اهمیت بسیاری است. بنابر اعتقادات زرتشتیان سیستان، نطفه زرتشت در دریاچه هامون نگاهداری می‌شود. قلعه چهل دختر، زیارتگاه بی بی دوست و قلعه سام از دیگر بناهای تاریخی این منطقه هستند.

در مسیر می‌توانید سری هم به روستای قلعه نو بزنید. روستایی با معماری قدیمی و خشت و گلی که گنبدهای خانه‌ها زیبایی خاصی به معماری منطقه داده است. سبک پله کانی برخی از خانه‌ها و البته قبرستان قلعه نو سبب شده تا نام ماسوله سیستان را به آن بدهند. در اطراف قلعه نو، مزارع و باغ‌های فراوانی قرار دارد که هوای مطبوع آن می‌تواند عصرگاه زیبایی برای شما بسازد. تمام این آثار معرف تاریخ کهن سرزمین سیستان است.

سوغات از جنس خامه‌دوزی و خوراکی‌های خوشمزه

در زابل بازارهای تجاری راه‌اندازی شده‌اند که برخی از آنها بازار تجاری مشترک ایران و افغانستان است. در این بازارها می‌توانید برخی از کالاهایی که از مرز افغانستان وارد می‌شود را تهیه کنید. درعین حال در بازارهای سنتی انواع خامه‌دوزی و صنایع دستی مانند آهنگری و… در دسترس است.

از آنجایی که زابل منطقه‌ای افسانه‌ای‌ست،‌ می‌توانید میوه‌های خاصی را در این منطقه پیدا کنید. خربزه زابلی با پوستی به رنگ سبز روشن و گوشتی نارنجی رنگ بسیار خاص و منحصر به فرد است. میوه‌ای به نام پشمک در سیستان وجود دارد که به اندازه لیموترش است و طعمی شبیه به خیار دارد. انگور روچه سیستانی، انگور فخری، انار و سبزی‌های خاص سیستان نیز در بیشتر مواقع توسط دستفروشان در بازرهای محلی به فروش می‌رسند.  شیرینی‌هایی مانند قتلمه، قلفی نیز در کنار کلوچه سیستانی از جمله خوشمزه‌های این سفر خواهند بود.

از کشک زرد تا آبگوشت

در سفر به زابل می‌توانید طعم غذاهای پرادویه را بچشید. در واقع می‌توان گفت انواع پلوها با ادویه‌های خوش عطر و طعم در این منطقه درست می‌شود. آبگوشت، کشک، نان، ‌آبدوغٰ، نان لواش،‌ بورک، کشک زرد زابلی، قروت زابلی، آچار که ادویه‌ای مخصوص غذاهای سیستان است، شیر ماست، ماست دوغ زابلی، آبگوشت شرقه زابلی و… از جمله غذاهای خاص این منطقه هستند.

کجا اقامت داشته باشید؟

در سیستان مراکز اقامتی متنوع از هتل گرفته تا مهمانسرا و هتل آپارتمان اقامت مسافران را فراهم می‌کنند. وجود چند هتل ۳ ستاره، واحدهای بومگردی، هتل‌ آپارتمان‌های دولتی و خصوصی و… سبب شده تا مسافران گزینه‌های متعددی برای اقامت پیش رو داشته باشند.

منبع:ایلنا