سوزن‌دوزی بانوان سنگسری یادگاری از گذشتگان
پیشینه حضور ایل سنگسری در ایران، با توجه به زبان، آداب و رسوم، آیین گله‌داری، تقویم و سایر موارد موجود به نخستین سال‌های حکومت اشکانیان در ایران (۲۴۷ پیش از میلاد) می‌رسد و قطعاً پیش‌تر از آن، مردم سنگسر که از بازماندگان اقوام داهه در منطقه داهستان در شرق دریای خزر بودند، با توجه به باورهای مذهبی خویش به استفاده از این نقش‌مایه‌ها بر روی ابزارها، آرایه‌ها و پوشاک خود دست می‌زدند.
سوزن‌دوزی سنگسری کاری آسان و جالب است که برای تزئین لباس و همچنین تزیین لوازم منزل مورد استفاده قرار می‌گیرد. در گذشته بر روی لباس، روپشتی، روبالشی بیشتر مورد استفاده بوده است و اما امروزه علاوه بر مصارف قبلی به‌صورت تابلو، رومیزی، تزیین کیف و کفش و تل سَر نیز کاربرد دارد.
سوزن‌دوزی سنگسری انواع مختلفی دارد که برخی از آن‌ها که بیشتر در هنر بانوان سنگسری به چشم می‌خورد شامل شماره‌دوزی یا ساخته، شبکه‌دوزی یا چشمه‌دوزی، قیطون‌دوزی یا وئچیندن، شیرازه‌دوزی، خیام‌دوزی و گلدوزی با دست است.
هنر شماره‌دوزی «ساخته»
از انواع سوزن‌دوزی‌ها که در ایل عشایر سنگسر مرسوم بوده و هست، هنر شماره‌دوزی است که دارای پیشینه‌ای بسیار کهن در ایل سنگسر بوده و امروزه نیز سرپنجه‌های هنر آفرین زنان و دختران ایل به خلق آثاری بی‌بدیل از آن دست می‌زنند. به این کار و هنر در زبان سنگسری «ساختة ژئنی» و به هنرمندش «ساختة ژئن» می‌گویند.
پارچه‌های مورد استفاده در شماره‌دوزی سنگسری، بیشتر از پارچه‌های کتان و یا پارچه‌های ابریشمین (به زبان محلی: کَژ) است.
کاربرد هنر شماره‌دوزی بر روی لباس زنان ایل سنگسر
مَکِنه (Makene) یا شال بلند ابریشمی (کَژین) به طول تقریبی سه متر که سطح آن را به‌طور کامل شماره‌دوزی می‌کنند.
کَژین شِوی (Kajin Shevi) یا پیراهن، لباس نسبتاً بلند ابریشمی که عموماً به رنگ قرمز است و تنها ویژگی بارز آن هنر شماره‌دوزی قابل توجهی است که در قسمت پایینی دامن و لبه‌های آستین چشم‌نوازی می‌کند. در بیشتر نمونه‌های به‌جا مانده عرض قسمت شماره‌دوزی در حدود ۲۵سانتیمتر در نظر گرفته شده است.
هنر شبکه‌دوزی یا چشمه‌دوزی
روی پارچه مخصوص تار و پود را کشیده و با دوخته‌های دندان‌موشی (جادکمه) روی نخ‌های کشیده شده می‌دوزند و برای پٌر شدن جاهای خالی که تقریباً مرکز گل‌ها قرار می‌گیرند با دوخت‌های تزیینی پر می‌کنند.
دوخت ضربدری، حالت برگ و زیگزاک نیز برای حاشیه به کار می‌رود.
هنر قیطان‌دوزی یا «وئچیندن»
قیطان با گره‌های تزیینی به لبه پیراهن و چادر و روسری و… وصل می‌شود. که به این هنر در زبان محلی وِئچیندن می‌گویند.
هنر شیرازه‌دوزی
زمانی که دو تکه پارچه جاجیم، قالی (مثل کیف) را می‌خواهند به هم وصل کنند لبه کار را با رنگ‌های مختلف شیرازه‌دوزی می‌کنند.
هنر خیام‌دوزی
با دستگاه مخصوصی که سوزن دارد کار نخ‌کشی سوزن انجام می‌شود و نیز پارچه روی کارگاه محکم می‌بندند و کار را شروع می‌کنند. از هنر خیام‌دوزی برای تزیینات روی پشتی، حوله و… استفاده می‌کنند.
هنر گلدوزی با دست
گلدوزی نوعی از سوزن‌دوزی‌های شهرستان مهدی‌شهر است که از گذشته بین بانوان این خطه رواج داشته است.
نقوش گلدوزی الهام‌گرفته از طبیعت است که شامل گل‌ها، بوته‌ها و حتی حیواناتی است که در محیط اطراف دیده می‌شود.
مراحل اجرای کار
در شماره‌دوزی با شمارش رشته نخ‌های تار و پود به تعداد مساوی مربع‌های کوچکی انتخاب شده و چهار گوشه این مربع به هم وصل می‌شود. طوری که حاصل کار ضربدر متقارن و کوچکی را ایجاد کند.
در شماره‌دوزی بر روی پارچه ابریشمین (کژین) که تقریباً درشت‌بافت است و نیز پارچه‌های کتانی درشت‌بافت، از نخ گلدوزی شش لا استفاده شده و در مواردی که از پارچه‌های ظریف‌تر استفاده شود از نخ گلدوزی دو یا سه لا بهره می‌گیرند.
نقش‌های مربوط به رشته سوزن‌دوزی
بسیاری از نقش‌های به کار رفته در هنر سوزن‌دوزی ایل سنگسر بر گرفته از باورهای مذهبی پیشینیان است که ابتدا به‌صورت هدفمند مورد استفاده قرار می‌گرفته است و امروزه به‌عنوان طرحی سنتی بر روی پارچه‌های ساده و تک‌رنگ نقش می‌بندد.
نقش‌مایه‌های مربوط به آیین مهر
عمده‌ترین طرح‌های سوزن‌دوزی شده در آثار ایل سنگسر ریشه در نقش‌مایه‌های آیین مهر دارد. این نقش‌مایه‌ها در طول دوران نسبتاً طولانی تاریخی ایل سنگسر با طرح‌های سنتی، بومی و عشایری ترکیب شده و سبب شده است تا امروزه شاهد تنوع طرح از یک موضوع باشیم.
برای نمونه طرح چلیپاگونه در اندازه‌ها و حالت‌های مختلف به‌صورت تک و یا ترکیبی از چند چهرمان (تیپ) و طرح، در هنر سوزن‌دوزی ایل سنگسر مورد استفاده قرار گرفته است.
نمونه‌هایی از این دست در طراحی نقش «پلاس» یا گلیم، بافت برخی از انواع پارچه و… به وفور یافت می‌شود.
نقش جام با شکل‌های مختلف و متعدد بر روی آثار سوزن‌دوزی ایل سنگسر مورد استفاده قرار گرفته است. در هنر سوزن‌دوزی عشایر ایل سنگسر اگرچه حاشیه‌های متعددی قابل رؤیت است ولی حاشیه‌های «دوسکومی» که شکل تغییر یافته جام بوده را به‌وفور می‌توان یافت.
چلیپا
چلیپا نقش رازآمیزی که دارای چهار بازو بوده و در متون آرامی و عربی به‌صورت صلیبا و صلیب ثبت شده است. در بیشتر نقوش با انتهای خمیده بازوان ترسیم شده است که به این نقش تغییر یافته چلیپای شکسته می‌گویند.
این نقش در تعابیر و تفسیر مختلف به‌عنوان نماد آفتاب، نماد صلح و برابری همه مردم، نشانه چهارسوی جهان و… خوانده شده است.
نماد باروری
نقش‌های سه‌گوشه در آثار بافته، سوزن‌دوزی، طراحی و… معرف نشانه‌های مادینگی است. این دسته از نقوش در جامعه مادر سالار با تنوع و تعداد بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
نماد ایزد بهرام
از جمله نمادهای ایزد بهرام در آیین زردشت که در دوره ساسانیان بسیار شکوفا و مورد توجه بود، نقش بال شاهین بود که به‌عنوان «فره» در آثار متعدد این دوران چشم‌نوازی می‌کند.
نقش خُوره یا فَره کیانی در سکه‌های ساسانی به‌صورت حلقه بالدار (به شکل تاج بالدار) بر سر بهرام دوم، هرمز دوم، بهرام چهارم و پیروز دیده می‌شود.
در هنر سوزن‌دوزی ایل سنگسر طرح بال شاهین به‌صورت بومی‌شده در اکثر آثار به‌ویژه بر روی روبالشی و رو لباسی خودنمایی می‌کند.
از جمله گیاهانی که نقش آن بر روی آثار سوزن‌دوزی ایل سنگسر به چشم می‌خورد میوه انار است. این طرح بر روی لباس و پوشاک زرتشتیان ایران در سالیان گذشته و حال قابل پیگیری است.
نقش و طرح درخت سرو نیز بر حاشیه بسیاری از آثار سوزن‌دوزی ایل سنگسر به چشم می‌خورد. درخت سرو در آیین‌های باستانی ایران بسیار مورد توجه بوده و در ادبیات و شعر فارسی به آزادگی و بالندگی شهره است.
نقش گل هشت پر و یا ستاره هشت پر نیز به تکرار بر روی بسیاری از آثار سوزن‌دوزی ایل سنگسر دیده می‌شود.
ابزار و اشیای وابسته
پارچه‌های مرغوب، نخ‌های رنگی مناسب، سوزن‌های شماره‌دوزی، انگشتانه و طرح یا الگوی متناسب.
* گزارش از احسان ورامینی، کارشناس روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان
مرتبط: