محوطه‌های باستانی هر یک حلقه‌ای در زنجیره مطالعات تاریخ بشر هستند و وجود هرکدام برای خوانش صحیح فرهنگ گذشتگان بایسته است. در روستای کوخرد (شهرستان بستک استان هرمزگان) یکی از محوطه‌های باستانی کمتر شناخته‌شده‌ای وجود دارد که ساکنان روستا، آن را شهر سیبه می‌خوانند که در برخی از منابع مکتوب نیز به همین نام نوشته‌ شده است.

پراکندگی آثاری از دوران پیش‌ازتاریخ تا دوران متأخر اسلامی در اطراف منطقه کوخرد، وجود نقاشی‌های صخره‌ای از دوران پیش‌ازتاریخ تا اسلامی، سازه آبی ترنه (از سازه‌های ساخته‌شده در دوره ساسانی) آرامگاه دوگنبدان و حمام دوره اسلامی، همگی از غنای این خطه خبر می‌دهند.

روستای کوخرد در فاصله ۴۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر بستک و در ۲۳ کیلومتری شهر جناح و بر سر راه آسفالت سراسری و ارتباطی شهرستان بندرلنگه با شهرستان لارستان واقع‌شده است. فاصله کوخرد تا بندرلنگه ۱۲۵ کیلومتر و تا شهر لار ۱۵۵ کیلومتر است. زبان اهالی منطقه کوخرد همچون مردم شهر بستک و بخش‌های جناح و مرکزی، فارسی با گویش محلی است. دو روستا نیز در منطقه وجود دارد که ساکنان آن به زبان هندی و یا سندی صحبت می‌کنند. این دو روستا عبارت‌اند از خلوص و گتاو. همه ساکنان شهرستان بستک و بخش‌های آن یعنی کوخرد، جناح و مرکزی، مسلمان و اهل سنت از شاخه شافعی هستند. دین مردم منطقه پیش از ورود به اسلام دین زرتشتی بوده و آثار زیادی از آن زمان به‌جای مانده است.

محوطه باستانی شهر سیبه در روستای امروزی کوخرد از توابع شهرستان بستک در شمال غربی استان هرمزگان قرار دارد. ارتفاع متوسط آن از سطح دریا ۲۹۰ متر است و در کنار جاده آسفالته اصلی کوخرد به هرنگ و بستک قرارگرفته و راه دسترسی آن از طریق همین جاده آسفالته است. سطح محوطه را زمین‌های کشاورزی پوشانده و چند ساختمان برای دام و احشام نیز در اطراف آن ساخته‌شده است. غرب محوطه را گورستان باستانی دوگنبدان و آرامگاه سه تن از علما و مشایخ کوخرد تشکیل می‌دهد. در حدود ۷۰۰ متری جنوب محوطه رودخانه مهران جریان دارد.

پیشینه محوطه

ظاهراً ساکنان اولیه کوخرد، زرتشتی بوده‌اند و نام قدیم کوخرد سیبه بوده است. سیبه یا سیبا واژه‌ای مهجور در فارسی به معنی شهر دارای حصار و بارو است. برخی نقل‌قول کرده‌اند که این واژه از زبان ترکی آمده است. همچنین سیبه را به معنای قلعه یا دیواری از چوب و علف دور قلعه و شهر، سنگر دور شهر و قلعه نیز گفته‌اند. حاکمان این محل، مناطق بسیاری را زیر نظر داشته‌اند؛ به‌طوری‌که خرما و محصولات کشاورزی از بستک و روستاهای اطراف آن‌که تحت تصرف آن‌ها بوده به سیبه (کوخرد) انتقال داده می‌شده است. مردم سیبه پس از ورود دین اسلام در عهد خلیفه دوم عمر بن خطاب، مسلمان می‌شوند و نام سیبه را به «کوی خرد» تغییر می‌دهند که به معنای دیار عاقلان و دانایان و خردمندان و هوشیاران است که در اثر کثرت استعمال و باگذشت زمان به کوخرد تبدیل می‌شود.

بقایای آثار گوناگون از قدیمی بودن این مکان سخن می‌گوید. آرامگاه مجموعه دو گنبدان (بقعه شیخ عبدالرحمن بزرگ، ملا اسماعیل و ملا عبدالواحد)، آرامگاه سید مظفر سید منصور، مسجد جامع قبله، پاراو کوخرد، کانال آب معروف به ترنه، کاروان‌سرا، قلعه سیبه، قلعه توصیله، قلعه آماج و حمام سیبه از آن جمله‌اند.

آرامگاه دوگنبدان

یکی آز آثار به‌جای مانده در محوطه سیبه، مجموعه دو گنبدان است. دو گنبدان آرامگاه سه تن از بزرگان و مشاهیر کوخرد، «حاج شیخ عبدالرحمان بزرگ»، «قاضی حاج ملا اسماعیل» و «حاج ملا عبدالواحد» است. این بزرگان در دوره خود به علم و فقه و حدیث و دانایی شهرت فراوان داشته‌اند. این آرامگاه‌ها در میان گورستان کوخرد و در هزار متری غرب کوخرد واقع‌شده است. بنا توسط یکی از مشهورترین معماران شهرستان بستک، حاج محمد شری کاظم معمار، بنیادگذاری شده است و به‌عنوان یکی از آثار ملی توسط وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کشور بانام «مجموعه دو گنبدان» به ثبت رسیده است. این اثر بین سال‌های ۱۱۴۹ تا ۱۱۵۱ هجری قمری ساخته‌شده است.

حمام سیبه

یکی دیگر از آثار محوطه، حمام شهر باستانی سیبه است که در اثر سیلاب آشکارشده است. حمام در سال ۱۳۹۱، توسط هیئت باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی هرمزگان به سرپرستی مجید طائفی مورد آواربرداری و کاوش قرار گرفت. حمام سیبه نیز ازجمله حمام‌های زیرزمینی است، چراکه با توجه به آثار باقیمانده، زمین در ابعاد مختلف گود شده و بنای حمام در داخل زمین ایجادشده است. این کار سبب می‌شود که هم استحکام و طول عمر دیوارهای آن بیشتر باشد و هم گرمای بیشتری را در روزهای سرد زمستان در خود نگه دارد.

سیستم تنظیم شرایط محیطی در حمام سیبه مانند دیگر حمام‌های سنتی ایران به‌گونه‌ای بوده که حرارت و رطوبت به ترتیب از هشتی ورودی و بینه (نیمه گرم و نیمه مرطوب) به صحن حمام و گرم‌خانه (گرم و مرطوب) و نهایتاً به خزینه حمام (بسیار گرم و بسیار مرطوب) بیشتر می‌شده است. این فضاها هر یک مستقل بوده و از طریق دالان‌های باریک با یکدیگر ارتباط داشته‌اند.

* گزارش از سمانه نظیف