نوشته‌ها

سیلک کاشان شگفتانه‌ای از اعماق تاریخ تمدن

نزدیک به ۸۰ سال پیش با جاری شدن سیل در زمین‌های کشاورزی کاشان، تمدنی به قدمت نزدیک به هشت هزار سال با ابزارآلات و سفالینه‌هایی متفاوت از ابزارهای کنونی مشاهده شد که حیرت و حس کنجکاوی همگان را برانگیخت. تپه‌های سیلک (Sialk) یکی از محوطه‌های باستانی مهم فلات مرکزی ایران و در اصل ویرانه کهن‌ترین زیگورات باستانی ایران که نخستین تمدن شهرنشینی در آن شکل گرفته‌است.

محوطه‌ باستانی سیلک یکی از ارزشمندترین محوطه‌های باستانی ایران و جهان است که نزدیک به هشت هزار سال پیش (از دوران روستانشینی تا دوران ماد)، شواهد و مدارک تحولات زندگی بشر را در خود نگاه داشته است.

این محوطه شامل تپه شمالی (سیلک کوچک)، به مساحت نزدیک پنج هکتار، تپه جنوبی (سیلک بزرگ)، به مساحت نزدیک هشت هکتار و ۲ گورستان به نام‌های گورستان الف و گورستان ب است.

این تپه‌ها به ترتیب از قدیم به جدید آثار دوران مختلف تمدن بشری شامل عصر نوسنگی، عصر مس و سنگ، دوران شهرنشینی، عصر مفرغ و آهن و دوره ماد را به نمایش می‌گذارند.

مهمترین آثار تمدنی شناخته شده در سیلک شامل نخستین روستاها و خانه‌های ساخته شده به دست بشر، نخستین جانوران و گیاهان اهلی، نخستین کوره‌های پخت سفال و ذوب فلز و نخستین آثار خط و نوشتار است.

این محوطه در سال‌های ۱۳۱۲، ۱۳۱۳ و ۱۳۱۶ خورشیدی برای نخستین بار از سوی هیات باستان‌شناسی فرانسوی به سرپرستی رومن گیرشمن مورد کاوش قرار گرفت.

سیلک همچنین در سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۵ خورشیدی، از سوی هیات باستان‌شناسی ایرانی به سرپرستی صادق (شاپور) ملک شهمیرزادی مورد کاوش و بازنگری قرار گرفت و نتایج این پژوهش‌ها در چندین جلد کتاب به چاپ رسید و در دسترس همگان قرار گرفت.

این اثر ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ خورشیدی به شماره‌ ۳۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در فهرست اثرهای نامزد جهانی قرار دارد.

تپه‌های سیلک کاشان به عنوان نخستین تمدن یکجانشینی فلات مرکزی ایران در حالی از گردشگران نوروزی پذیرایی می‌کند که برخی جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی این شهرستان از جمله مجموعه تاریخی باغ فین به دلیل شرایط کرونایی تا اطلاع بعدی تعطیل است.

سیلک کاشان

بازدید از سیلک در تعطیلات نوروز

مدیر پایگاه میراث فرهنگی سیلک با یادآوری تصمیم ستاد مدیریت کرونا در کاشان مبنی بر تعطیلی مکان‌ها و محوطه‌های تاریخی در تعطیلات نوروز افزود: گشایش محوطه‌های روباز و بدون ازدحام به دستور مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان از روز دوم فروردین ماه انجام شد، از این رو بازدید گردشگران از فضای باز محوطه تپه‌های باستانی سیلک روزانه در تعطیلات نوروز برای گردشگران برقرار است.

 

جواد حسین‌زاده ساداتی در گفت‌وگو یی اظهار داشت: بازدید روزانه از تپه‌های باستانی سیلک با کاهش ۹۰ درصدی به‌دلیل محدودیت‌های شرایط کرونا و رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی نزدیک به ۳۰۰ نفر رسیده است.

به گفته وی، این در حالی است که پیش از شیوع کرونا در سال ۱۳۹۸ روزانه ۲۵۰۰ تا سه هزار گردشگر از این محوطه باستانی بازدید می‌کردند.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی سیلک خاطر نشان کرد: بازدیدکنندگان می‌توانند با رعایت بهداشتی به‌ویژه داشتن ماسک هر روز از ساعت ۹ تا ۱۸ با حضور راهنمایان گردشگری میراث فرهنگی، دانشجوی دانشگاه کاشان و راهنمای الکترونیکی از طریق پرداخت هزینه از این پایگاه دیدن و خدمات گردشگری دریافت کنند.

حسین‌زاده ساداتی، با تاکید بر  رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی حتی با ضدعفونی کردن سطوح مورد بازدید گردشگران اظهار داشت: مجموعه فضاهای نمایشگاه پایگاه باستانی سیلک شامل یافته‌های دوره‌های مختلف سیلک و یک سالن نمایش این پایگاه در معرفی مستندهای نمایشی به دلیل رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی بسته است.

وی ادامه داد: تپه‌های باستانی سیلک بخش مهمی از این پایگاه در فضای باز است که گردشگران می‌توانند بخشی از خمره‌ها، دفینه‌ها، ترانشه‌ها و کارگاه‌های پرفسور گریشمن به‌عنوان نخستین کاوشگر در این محوطه دیدن کنند.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی سیلک با یادآوری اینکه چهار غرفه با راه‌اندازی نمایشگاه، سالن نمایش و مستندهای آن نیز برای دانش‌آموزان و گردشگران ایجاد شده بود تا با نحوه ساخت سفال، ابزار سنگی، نوشتن خطوط باستانی و فلزگری آشنا شوند، اضافه ‌کرد:  راه‌اندازی و بازدید از این فضاهای سربسته نمایشگاهی، نمایشی و آموزشی به‌دلیل همزمانی با آغاز دوره همه‌گیری کرونا و رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی متوقف شد که امید است بعد از رفع این بیماری برای گردشگران و علاقه‌مندان قابل بازدید و استفاده شود.

وی تصریح کرد: طراحی ایجاد مجموعه تاریخ فرهنگ سیلک نیز با کمک مشاور برای ۲-۳ سال آینده برنامه‌ریزی و مکان آن در جنوب محوطه باستانی سیلک جانمایی شده‌است.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی سیلک بهره‌برداری از این طرح را نیازمند مشارکت خیران میراث‌یار دانست و اضافه کرد: یافته‌های سیلک‌ از دوره گریشمن در این مجموعه در قالب نمایشگاهی بعد از این همه‌گیری در معرض دید گردشگران قرار می‌گیرد.

حسین‌زاده ساداتی سیلک با تمدن و مدنیتی به قدمت پنج تا ۶ هزار سال را متعلق به کاشانی‌ها دانست و افزود: مدنیت و تمدن شهری اینجا به عنوان نخستین شهرهای جهان جدا از این روستا که هشت هزار سال قدمت دارد حاصل فعالیت و کوشش خود کاشانی‌ها و نیاکان آنان است که باید در محافظت جدی از آن مطالبه‌گری کنند.

به گفته وی، سیلک سرمایه و ثروتی برای مردم کاشان است که منفعت و ضرر از بین رفتن و آسیب آن به خود کاشانی‌ها می‌رسد.

عضو هیات علمی گروه باستان شناسی دانشگاه کاشان ادامه داد: البته از آنجا که این مجموعه ارزشمند جهانی است منفعت حفظ یا ضرر آسیب به آن برای کل جهان است از این‌رو افزون بر مطالبه‌گری کاشانی‌ها در حفاظت هر چه بیشتر از آن هیچ سستی و خللی نباید در روند تثبیت جهانی شدن آن رخ دهد.

سیلک کاشان

کاوش تپه‌های سیلک از نگاه یک باستان‌شناس پیشکسوت

مرمتگر و باستان‌شناس پیشکسوت کاشانی نیز با یادآوری کاوش تپه‌های باستانی سیلک به سرپرستی گریشمن فرانسوی در سال ۱۳۱۲ گفت: تشخیص وجود ۲ تپه شمالی و جنوبی در چهار کیلومتری جنوب غرب کاشان و تالیف ۲ جلد کتاب ارزنده برای این مرز و بوم حاصل کار این باستان‌شناس فرانسوی بعد از سه سال شد.

 

عباس اعتماد فینی با اشاره به تقسیم دوره‌های سیلک از سوی گریشمن‌ به ۶ دوره فرهنگی ادامه داد: سیلک نخستین تمدنی است که انسان‌ها هزاره ششم قبل از میلاد از خود به یادگار گذاشتند.

وی تصریح کرد: ایران در مناطق دیگر نیز محوطه باستانی با قدمت کمتر یا بیشتر از سیلک دارد اما هیچیک امتیاز و تقدم این محوطه باستانی به‌دلیل استمرار زندگی از هشت هزار سال پیش تا کنون ندارد.

به گفته این باستان‌شناس، دور از انتظار نیست افرادی که در جوار تپه سیلک سکونت دارند از آن طایفه قدیم باشند.

اعتماد فینی با تاکید بر خلق ریسندگی، بافندگی، رنگ، نقشه، سفال‌گری و ذوب فلز برای نخستین بار در سیلک اظهار داشت: این اثر یکی از ارزنده‌ترین مکان‌ها و امانت‌های به یادگار مانده و ارث‌رسیده از نیاکان کاشانی‌هاست که نباید با توفان فراموشی ویران شود.

وی افزود: سال ۱۳۲۸ و از ۱۳ سالگی در شوش دانیال با گریشمن فرانسوی کار خود را به ‌عنوان شاگرد شروع و به مدت ۱۸ سال با او همکاری کرد.

به گفته این باستان‌شناس، یکی از افتخارات زمان کاری وی اینست که ۱۰ سال با «ژان پِرو» جانشین آقای « گیرشمن» مرمت چغازنبیل ارزنده‌ترین، بلندترین، بزرگترین و زیباترین بنای در جنوب ایران را انجام داده است.

اعتماد فینی با تاکید بر اهمیت تربیت باستان‌شناسان گفت: باید بودجه‌ای برای دانشجویان این رشته بعد از تحصیلات دانشگاهی اختصاص یابد تا بتوانند در راستای مرمت ودیعه‌های ارزشمند تاریخی و افزایش تجربیات علمی و عملی خود در کنار استادهای متبحر گام بردارند.

«عباس اعتماد فینی» فرزند استاد «احمد اعتماد فینی» متولد  ۱۳۱۵ همکار «رومن گریشمن» باستان‌شناس فرانسوی در عملیات مرمت و به‌سازی تپه‌های سیلک است که در سال ۹۴ به عنوان مرمتگر نمونه از تلاش‌های وی برای حفظ و مرمت تپه‌های سیلک قدردانی شد.

وی در ۱۳ سالگی به هیات باستان‌شناسی فرانسوی پیوست و نخستین همراهی او با گریشمن در حفاری‌های خوزستان بود؛ از بدو ورود به گروه با خانم «تانیا گریشمن» همسر رومن گریشمن همکاری و در مرمت اشیای باستانی او را یاری می‌کرد.

اعتماد فینی هرچند تحصیلات آکادمیک ندارد اما به دلیل تجربه فراوان از بزرگ‌ترین مرمت‌گران اشیای باستانی در کشور به‌شمار می‌آید.

سیلک کاشان

یک هزار و ۷۰۰ اثر ارزشمند تاریخی در کاشان

معاون مدیرکل و رییس اداره میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی کاشان گفت: این شهرستان با برخورداری از یک هزار و ۷۰۰ اثر دارای ارزش تاریخی، طبیعی و معنوی شامل ۳۲۵ اثر ثبت ملی و یک اثر ثبت جهانی، است.

 

مهران سرمدیان اظهار داشت: ۳۴ اثر کاشان نیز با موضوعات آیین‌ها، صنایع دستی، مهارت و دانش از جمله مهارت فنون مسگری، آیین نخل گردانی، مهارت پخت کلوچه کاشان در فهرست آثار میراث ناملموس کشور و ۲ مهارت بافت قالی کاشان و آیین قالی‌شویان مشهد اردهال کاشان در فهرست میراث معنوی جهانی ثبت شده‌است.

وی همچنین شمار مرکزهای بوم‌گردی در کاشان ۱۶ باب با ۱۱۷ اتاق و ۴۲۴ تخت و تعداد میهمان‌پذیرها را نیز پنج باب با ظرفیت ۱۵۳ تخت برشمرد.

به گفته وی، ۳۴ باب اقامتگاه سنتی با ۴۲۷ اتاق و ۱۰۵۲ تخت، هشت باب هتل یک تا چهار ستاره با ۳۳۸ اتاق و ۸۹۱ تخت، چهار هتل‌آپارتمان با ۳۵ اتاق و ۱۱۸ تخت در شهرستان کاشان وجود دارد.

رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان خاطر ‌کرد: مجموع ظرفیت اقامتی کاشان سه هزار و ۲۶۵ و اشتغال یک‌هزار و ۱۵۳ نفر در تاسیسات گردشگری این شهرستان است.

سرمدیان اظهار داشت: همچنین پنج سفره‌خانه سنتی، ۲۱ دفتر خدمات مسافرتی و جهانگردی، چهار مجتمع بین راهی، ۲ آموزشگاه گردشگری، ۱۸ اقامتگاه بوم‌گردی، یک شرکت حمل و نقل گردشگری، یک شرکت خانه مسافر به ظرفیت ۱۲۰ خانه در کاشان فعالیت دارد.

شهرستان کاشان با برخورداری از یک هزار و ۷۰۰ اثر دارای ارزش تاریخی، طبیعی و معنوی شامل ۳۲۵ اثر ثبت ملی و یک اثر ثبت جهانی، در فاصله نزدیک به ۲۰۰ کیلومتری شمال اصفهان واقع است.

منبع:ایرنا

آشنایی با تپه‌های سیلک باستانی

محوطه باستانی «تپه‌های سیلک» اولین تمدن شهرنشین در بخش مرکزی ایران است که میراث ارزشمند تاریخی مانند قدیمی‌ترین خشت دست‌ساز، زیگورات سیلک و سفال‌های منقوش را در خود جای داده است.

تپه‌های سیلک یکی از مکان‌های تاریخی پس از تمدن جیرفت کرمان در فلات ایران است که مدارک مکتوب متعلق به دوران پیش از هخامنشی در آن پیدا شده است.

طبق اسناد تاریخی تمدن مردمان تپه‌های سیلک مغلوب تمدن آریایی شد و تنها یادگارهایی از آن‌ها در لایه‌های گوناگون حفاری مانند ظروف لوله‌دار بلند با نگاره اسب و خورشید و جنگ‌ افزار آهنی و شمشیر و نیزه‌های بلند پیدا شده ‌است.

 

خطی که هم‌زمان با آغاز تاریخ در ایلام به وجود آمده ‌بود، با نام پرتو ایلامی شناخته شده، پس از رها شدن این پایگاه بازرگانی از میان رفته است. گفتنی است خط پرتو ایلامی به موازات خط سومری رشد کرده و از یک خط تصویری چند کلمه‌ای نمادین به یک خط هجایی با کلمات مرکب از علایم تغییر یافت. این خط در این مرحله ٢۵٠٠ علامت داشت که علایم معمولا از بالا به پایین نوشته می‌شده است، اما عکس آن نیز گاهی مشاهده شده است. در قرن ٢۴ پیش از میلاد کاتبان ایلامی خط میخی اکدی را به سلیقه خود می‌نوشتند.

تپه‌های سیلک

تاریخچه تپه‌های سیلک

نزدیک به پنج‌هزار سال پیش از میلاد، مردم غارنشین فلات ایران در پی دگرگونی‌‌هایی که از لحاظ آب و هوا و تشکیل مزارع و چمن‌زارها به وجود آمده بود، به دشت‌ها روی آوردند و زندگی تازه‌ای را آغاز کردند و در تمدن آن‌ها نسبت به دوران  پیشین پیشرفت بیشتری دیده شد. کهن‌ترین مردم دشت‌نشین، مردم محل سیلک (Sialk) نزدیک کاشان بودند که آثار زندگی آن‌ها طی کاوش‌ها کشف شده است. میدان‌گاه باستانی سیلک نیز در منطقه فین کاشان واقع شده ‌است و پیشینه‌ای نزدیک به هفت هزار سال دارد.

 

تپه‌های سیلک در حقیقت زیگورات یا نیایشگاه مردمان باستانی بوده که از گل رس و سفال ساخته شده ‌است. زیگورات سبک معماری مذهبی ویژه شهرهای عمده بین النهرین (عراق کنونی) و ایران بوده است که طبق آن بنا به‌ صورت برج مطبق هرمی شکل بنا می‌شد.

تپه‌های سیلک

 

چگونگی کشف تپه‌های سیلک کاشان 

در حدود هشتاد سال پیش با جاری شدن سیل در زمین‌های کشاورزی کاشان، تمدنی بزرگ و چندهزار ساله نمایان شد؛ ابزارآلات و سفالینه‌هایی متفاوت با ابزارهای کنونی پیدا شدند که حیرت و حس کنجکاوی همه را برانگیختند و در این میان، افرادی که می‌خواستند یک شبه ره صد ساله را بروند، دل خاک‌های این تپه را زیر و رو کردند. بعد از مدتی با فروخته شدن آثار به‌ دست آمده توسط مردم و به‌ خصوص کشاورزان منطقه به دلالان عتیقه‌، پای غارتگران هم به «سیلک» باز شد. تمدنی گمشده که هزاران سال از عوامل مخرب طبیعی در امان مانده بود به مزرعه‌ شخم‌ زده‌ی‌ عتیقه‌‌فروشان تبدیل شد و سرانجام با انتقال آثار تاریخی به کشورهای غربی، «رومن گیرشمن»، باستان‌شناس موزه‌ی «لوور» فرانسه، با هدف شناخت و شاید نجات تمدنی که به همه‌ی مردم جهان تعلق داشت، روانه‌ی ایران شد.

 

اقدامات بعد از کشف تپه

اما بعد از خاتمه فعالیت‌های گیرشمن و چاپ گزارش‌‌های او، تا سال ۱۳۸۰ توجهی به سیلک نشد، به‌ طوری که بسیاری از اراضی این محوطه به زمین کشاورزی تبدیل شد و به گفته برخی ساکنان قدیمی برای گسترش شهر و خانه ‌سازی‌‌ها فاصله چندانی تا این محوطه باقی نمانده بود؛ و در صورت ادامه این روند، از این تپه‌ی باستانی به ‌جز نام و خاطره‌‌ای باقی نمی‌ماند. سرانجام دکتر صادق ملک شهمیرزادی، باستان‌شناس بزرگ و کوشای کشورمان، برای بررسی و ادامه‌ کاوش‌ها به سیلک رفت و با انجام پنج فصل کاوش که تا سال ۱۳۸۵ طول کشید، توانست نتایج کارهای خود را در چند جلد آماده‌ چاپ کند.

 

پس از پایان یافتن کاوش‌های دکتر ملک شهمیرزادی، تا امروز (یعنی در طول شش سال گذشته)، این محوطه‌ی باستانی دچار اتفاق‌های ناگواری شده و تخریب‌هایی در آن رخ داده است. برخی کارشناسان میراث فرهنگی از انجام حفاری‌هایی توسط اداره‌ی برق کاشان در حریم درجه‌ی یک سیلک و نصب تیرهای بتونی چراغ برق خبر دادند،‌ اتفاقی که باعث شد تا دیگر همسایگان و متجاوزان به محوطه‌ تاریخی سیلک اقداماتی غیرقانونی مانند ساخت‌ و ساز، حفاری و حتی آسفالت کردن خیابان‌هایی در محدوده‌ی عرصه سیلک انجام دهند.

تپه های باستانی سیلک

 

کاوش‌های قدیم تپه‌های سیلک کاشان

هیئت باستان‌شناسی به سرپرستی رومن گیرشمن سه فصل کاوش در سال‌های ۱۹۳۳، ۱۹۳۴ و ۱۹۳۷ میلادی روی هر دو تپه سیلک و دو گورستان نزدیک به آن انجام دادند و در سال ۱۹۳۸ (۱۳۱۷ خورشیدی) در دو مجلد با عنوان سیلک کاشان به زبان فرانسوی در پاریس چاپ کردند، که بعدها به دست انتشارات میراث فرهنگی ایران به فارسی ترجمه شدند. رومن گیرشمن تاریخ این تمدن را حدود ۱۰,۰۰۰ سال تخمین زده است.

 

کاوش‌های جدید تپه سیلک کاشان 

در سال ۱۳۸۰ خورشیدی دکتر صادق ملک شهمیرزادی از سوی سازمان میراث فرهنگی ایران برای کاوش به منطقه فرستاده شد، او نیز با شرط این که خودش گروه کاوش را انتخاب خواهد کرد، این مسئله را پذیرفت. گروه کاوش او که بسیار با دقت، از تمامی کارشناسان حوزه‌های مختلف حتی از سایر کشورها گزینش کرده بود، برای انجام عملیات باستان‌شناسی به سیلک رفتند. طی ۵ فصل کاوش که تا سال ۱۳۸۵ ادامه داشت، به نتایج جدیدی دست یافتند که در مجلدهایی منتشر شد:

  •  زیگورات سیلک (نتایج فصل اول کاوش)
  • سفالگران سیلک
  • نقره‌کاران سیلک
  • شکارچیان سیلک

در طی کاوش‌های این گروه نیایشگاه سیلک، که به زبان اکدی «زیگورات» توسط رومن گیرشمن (کاشف زیگورات چغازنبیل) نامیده می‌شود، کشف شد.

 

دیوارهای داخلی خانه‌ها را با گل اخری رنگ و مردگان را در زیر کف اتاق‌ها، که فاقد آجر فرش یا سنگ فرش بود، دفن می‌کردند. مردگان را در این قبرها به صورت «چمپاته» به خاک می‌سپردند و همراه آن‌ها در گورشان اشیایی قرار می‌دادند و این اشیا در بعضی از گورها پر ارزش و زیاد و در بعضی دیگر کم و بی‌ارزش بودند. در خرابه‌های تپه باستانی سیلک چند اسکلت انسان و ظروف باستانی پیدا شده ‌است که در حال حاضر، در موزه‌های لوور فرانسه، موزه ملی ایران و موزه باغ فین و موزه‌‌ای در کنار این مجموعه باستانی نگهداری می‌شوند.

blank

 

نشانه‌های از تمدن بزرگ بشری 

از نکات دیدنی این منطقه باستانی وجود خرده سفال‌های چند هزار ساله روی زمین و پیرامون این تپه‌ها است. همچنین پیدا شدن دوک‌های ریسندگی و بافندگی نشانی از آشنایی این مردم  از صنعت ریسندگی و بافندگی دارد. همچنین، ساکنان این منطقه با ذوب کردن فلزات برای خود وسائل و ابزارهای کار می‌ساختند. با کشف کوره ذوب فلزات در بخش جنوبی این تپه، می‌توان شهر سیلک را جزو صنعتی‌ترین شهرهای آن دوران محسوب کرد.

تپه‌های سیلک در نگاه اول یک تپه خاکی است و جاذبه‌‌ای برای دیدن، آن هم در گرمای شهر کاشان ندارد، ولی با کمی توجه به قدمت و شناخت تاریخی، آن‌وقت این تپه دالانی برای ورود به دنیایی دیگر محسوب خواهد شد.

 

موقعیت جغرافیایی تپه سیلک

تپه‌های سیلک کاشان در ضلع جنوبی‌غربی این شهر و در سمت راست جاده کاشان به فین یعنی خیابان امیر کبیر واقع شده و شامل دو تپه شمالی و جنوبی یا همان گورستان الف و ب به فاصله ۶۰۰ متری از هم است. گورستان الف با قدمت ۳۵۰۰ ساله  امروزه روی بلوار امیرالمومنین کشیده شده است. گورستان ب نیز با قدمت ۳۰۰۰ ساله در زیر باغ ها و مزارع کشاورزی ضلع غربی تپه قرار گرفته است.

مرتبط:تپه های سیلک