نوشته‌ها

بافت تاریخی، سند هویت شهر

شهر پهنه‌ یک‌دستی نیست که همه بخش‌ها و مناطق آن شبیه یکدیگر باشد؛ شهر متشکل از اجزا و عناصری است که از نظر نما و منظر، ساکنان، کاربری و قدمت تاریخی با هم متفاوت است.

به گزارش خبرنگار ایمنا، شهر موجود زنده‌ای است که به مرور زمان از هسته مرکزی خود جدا و در سایر مناطق گسترده می‌شود. هر بخش از شهر ویژگی‌های خاصی را دارد که مدیریت شهری باید ضمن شناسایی بر مبنای آن برنامه‌ریزی و طرح‌های مختلف را اجرا کند.
یکی از ارزشمندترین بافت‌های شهری، بافت تاریخی است که به دلیل برخورداری از مولفه‌هایی چون قدمت تاریخی، ساختار محلات و اصلوب ساخت و ساز، سند هویت مردمان آن محسوب می‌شود، بنابراین تصمیم‌گیری درباره آن نیازمند اتخاذ تدابیر ویژه از سوی مدیران شهری است.
برای آشنایی بیشتر با بافت تاریخی شهری، مولفه‌های ارزشمندی و فرصت‌ها و تهدیدات آن با “عبدالرضا ایزدی”، کارشناس ارشد برنامه‌ریزی شهری گفت‌وگویی را انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید:
بافت تاریخی از منظر شهرشناسی چه اهمیتی دارد؟
بافت تاریخی که برخی به غلط به آن بافت فرسوده یا ناکارآمد می‌گویند در واقع سند هویت هر شهر است. در طول تاریخ شهرها تحولات زیادی را طی می‌کند که بر معماری، ساختار شهری، پیکربندی بافت شهری، جهت توسعه و تغییر مراکز حساس و مهم اثر می‌گذارد؛ اگر این تغییرات بر مبنای یک الگوی مشخص باشد نشان می‌دهد شهر و شهروندانش در مسیر تکامل قرار دارد، اما گاه پس از مدتی مشخص می‌شود معماری شهری فاقد استحکام و نمای شهری کسل‌کننده و ناخوشایند شده یا پیوستگی اجتماعی کاهش یافته یا شیوه شهرسازی بر اساس الگویی تکراری شکل می‌گیرد که نتیجه آن رکود اقتصادی، فرهنگی و معماری است؛ در اینگونه موارد شهرشناسان با بهره‌گیری از مولفه‌های اساسی موجود در بافت تاریخی، می‌توانند در برنامه‌ریزی میان‌مدت و بلندمدت شهر و شهروندانش را به همان اصول صحیح و کارآمد اولیه بازگردانند. بنابراین بافت تاریخی حکم نوش‌دارویی را دارد که شهر را از زوال یا مرگ نجات می‌دهد.
بافت تاریخی چه تفاوتی با بافت‌های فرسوده و ناکارآمد دارد؟
بافت تاریخی مولفه‌هایی دارد که سبب ارزشمندی آن می‌شود. انتساب به دوره مشخص تاریخی، رعایت الگوهای معماری سنتی و اصیل، کارآمدی در زمان احداث و گاه استمرار کارآمدی حتی تا زمان حاضر، امکان نگارش سند تاریخی بنا بر اساس مقتضیات زمان و شواهد موجود و استفاده از مصالح ساختمانی متناسب با دوره تاریخی معین باعث تمایز و برتری بناهای بافت تاریخی می‌شود.
بافت تاریخی حتی پس از گذشت چند سده همچنان مقاوم است مانند میدان نقش‌جهان اصفهان، بازار تبریز، حرم رضوی در مشهد و گنبد سلطانیه زنجان و بافت شهری کهن پیرامون آن‌ها، اما بافت فرسوده از نظر قدمت کمتر از بافت تاریخی است و اگر با آن قدمتی مشابه داشته باشد کاملا تخریب شده به گونه‌ای که امکان مرمت آن نیست و هیچ ارزش تاریخی هم ندارد. بافت فرسوده مخصوصا اگر دچار ریزش یا فرونشست شده باشد برای منازل و اماکن اطراف خطرناک هم هست و باید فورا تخریب و تغییر کاربری داده شود.
بافت ناکارآمد مناطقی است که به صورت موقت ایجاد شده و اکنون دیگر رها شده یا کارایی آن از بین رفته است مثل میدانگاه‌های قدیمی، منازلی که در کوچ موقت سکنه شهری ایجاد شده و اکنون خالی از سکنه است. البته شاید در بعضی شهرها دقیقا نتوانیم بین بافت فرسوده و ناکارمد تفاوت قائل شویم ولی قطعا بین بافت بافت تاریخی با دیگر بافت‌های شهری تفاوت وجود دارد.
وظیفه مدیریت شهری در قبال بافت تاریخی چیست؟
هر بافت شهری دارای حریم است که باید با پهنه‌بندی مشخص از دیگر بافت‌ها یا کاربری‌های جدا شود، البته متآسفانه این مسئله در شهرسازی فعلی رعایت نمی‌شود. رعایت حریم بافت تاریخی از اهمیت بیشتری برخوردار است، چون این بافت شهری در حکم سند هویت شهر شهروندان است. نباید در حریم بافت تاریخی مراکز تجاری یا مراکزی که سبب تردد گسترده جمعیت است ایجاد شود، مسیرهای دسترسی به آن باید همواره باز و بدون مانع باشد. باید تمهیدات لازم برای اطفاء حریق احتمالی در آن اتخاذ شود، فضای بافت تاریخی نباید تحت تآثیر بلندمرتبه‌سازی‌ها قرار گیرد، خطوط مترو و اتوبوس شهری حتی‌المقدور نباید از آن عبور کند و در بهسازی و نوسازی آن باید از مصالحی از نوع آنچه در ساخت ابنیه به کار رفته استفاده شود و از انجام هر اقدامی مثل آسفالت معابر که شاکله بافت تاریخی را از بین می‌برد، خودداری شود.
منظور از توانمندسازی و بازآفرینی بافت تاریخی شهری چیست؟
بازآفرینی بافت تاریخی شهری چیزی شبیه مرمت آثار تاریخی است با این تفاوت که در مرمت تلاش می‌کنند یک بنا را طبق اصول معماری عصری که احداث شده بازسازی کنند، اما در بازآفرینی بافت تاریخی تلاش می‌شود تا یک منطقه یا محله شهری نوسازی و احیا شود.
بافت تاریخی در اکثر شهرها زنده و پویاست، یعنی هنوز افراد زیادی در آن زندگی می‌کنند، بنابراین باید با اجرای طرح‌هایی برای توانمندسازی و پیوند آن با سایر بخش‌های شهر اقدام شود.
چه طرح‌هایی برای توانمندسازی بافت تاریخی شهری مناسب است؟
در طول زمان و با گسترش شهر، بافت تاریخی دچار نوعی گسست و جدایی با دیگر مناطق می‌شود؛ خانه‌ها و مغازه‌های آن به عنوان انبار کالا یا ضایعات استفاده می‌شود، اقشار فقیر و کم‌درآمد و مهاجر و گاه اتباع بیگانه در آن ساکن می‌شوند.
مدیریت شهری باید کاری کند که بخشی از نیازهای شهر در بافت تاریخی برآورده شود. بهترین کار برای رونق این بافت شهری گسترش توریسم و گردشگری است. نما و منظر این بخش باید مرتبا ترمیم شود. رنگ‌بندی معابر این بخش بسیار مهم است و باید از همان رنگ‌های قدیمی به‌کار رفته استفاده شود.
مطلقا نباید از آسفالت و سیمان در احیای بافت تاریخی که مربوط به قبل از دوره پهلوی اول است استفاده شود و به جای آن باید آجرفرش و سنگ‌فرش منقوش یا ساده بکار برده شود.
نباید اجازه دهیم ساکنان بافت تاریخی در تعمیرات منتزل و مغازه‌ها و انبارها از درهای آهنی امروزی، آجرنماهای امروزی، سیمان و بلوک استفاده کنند؛ شهرداری و میراث فرهنگی باید با همکاری یکدیگر بر همه فرایند تعمیرات در این بخش نظارت کنند و حتی تسهیلاتی را برای خرید مصالح در اختیار مالکان قرار دهند.
تخفیف‌ها و تسهیلات شهرداری برای نوسازی بافت فرسوده اصلا نباید مشمول بافت تاریخی شود. پهنه‌بندی شهری باید با درنظر گرفتن مسیرهای منتهی به بافت تاریخی باشد تا طرح‌های توسعه شهری آسیبی به آن وارد نکند.
چه چیزهایی در شهرسازی امروزی، بافت تاریخی شهرها را تهدید می‌کند؟
متاسفانه قوانین مالکیت در کشور ما عمومی است و بر همین اساس نمی‌توان مالک خانه‌ها و ابنیه تاریخی را از بعضی دخل و تصرفات منع کرد؛ درحالی که در کشوری مانند نروژ یا انگلستان، وارثان ابنیه واقع شده در بافت تاریخی شهر باید قوانین ویژه‌ای را درخصوص فروش، تغییرکاربری، تعمیرات، سکونت و … رعایت کنند. متقاضیان خرید در این بخش شهر هم باید اهلیت لازم را داشته باشند و مثلا اگر در گذشته سابقه آسیب رساندن به بنای تاریخی را دارند از خرید منع می‌شوند یا باید وثایق سنگین بسپارند.
پدیده برج‌سازی که از میانه دهه ۷۰ آغاز و تا اواخر دهه ۸۰ در اوج خود قرار داشت نیز باعث شد بخش زیادی از بافت تاریخی شهری تخریب و به ساختمان‌های بلندمرتبه تبدیل شود.
چون اکثرا بافت تاریخی در هسته مرکزی شهر قرار دارد و عمدتا تمرکز اماکن تجاری در آن زیاد است، برخی سرمایه‌گذاران اقدام به احداث سیتی‌سترها یا فروشگاه‌های زنجیره‌ای در این قسمت می‌کنند در حالی که مدیریت شهری باید اصناف کوچک و سنتی را در این قسمت دایر کند.
به‌روز نبودن طرح جامع در بسیاری از شهرها و بی‌توجهی به پهنه‌بندی مناطق که منجر به شکستن حریم بافت تاریخی شده است، اجرای زرح‌های اصلاحی را با مشکل مواجه کرده، اما با وجود این مشکل، اگر با استفاده از روش پلاک‌کوبی و تجدید نقشه‌های توپوگرافی آنچه از بافت تاریخی باقی مانده است را مشخص کنند، امکان جلوگیری از تخریب بیشتر و احیای بافت تاریخی وجود دارد.

منبع:ایمنا

پلی به گذشته شهر

بافت تاریخی را باید سند هویت هر شهر دانست که نشان می‌دهد تغییرات در روند توسعه و تکامل آن شهر بر مبنای یک الگوی مشخص صورت گرفته یا در مقاطع زمانی مختلف بر حسب شرایط متغیر بوده است.

به گزارش خبرنگار ایمنا، شهرها چون موجودات زنده‌ای هستند که پس از زایش در محلی با مؤلفه‌ها و عناصر حیاتی و زیستی مشخص و ارزشمند در طول زمان نضج گرفته و پرورده شده و در مسیر تکاملی خود در جهات جغرافیایی مختلف گسترده شده‌اند. تکامل شهرها با سازه‌هایی جدیدتر، مردمانی با خلق و خوی تازه و نگرش‌هایی متفاوت به محیط پیرامون پیداست. در این فرایند تکاملی هسته اولیه شکل‌گیری شهر و بافت نخستین آن به مرور زمان فرسوده و از شمار سکنه آن کاسته می‌شود و گاه کاربری آن تغییر می‌کند؛ اما آنچه اهمیت دارد ارزش و جایگاه بافت تاریخی است که به مثابه شناسنامه‌ای ارزشمند گویای باورهای مردمان، سیر تکاملی هنر معماری و شیوه شهرسازی آنان است.

حفظ بافت تاریخی به معنای ایجاد واسطة‌العقد فرهنگ، آداب و رسوم، عادات و معماری و شیوه شهرسازی امروز با گذشته است. این اقدام از خودباختگی فرهنگی شهروندان و فرورفتن در ورطه تقلید کورکورانه از سبک معماری و شیوه شهرسازی بیگانه که غالبا با فرهنگ بومی شهروندان نامتجانس است، جلوگیری می‌کند.

برای آگاهی بیشتر از ارزش‌ و اهمیت بافت تاریخی، تفاوت آن با بافت فرسوده و آسیب‌ها و تهدیدهایی که در مدیریت شهری برای آن وجود دارد با “فرشته احمدی” استادیار دانشکده هنر معماری و مهندسی شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد گفت‌وگویی انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید:

بافت تاریخی از منظر شهرشناسی چه اهمیتی دارد؟

بافت تاریخی را باید سند هویت هر شهر دانست که نشان می‌دهد تغییرات در روند توسعه و تکامل یک شهر، بر مبنای یک الگوی مشخص صورت گرفته یا در مقاطع زمانی مختلف بر حسب شرایط متغیر بوده است. بافت تاریخی تاثیر قابل توجهی در موضوعات اجتماعی و فرهنگی دارد و اگر طبق اصول صحیحی شکل نگرفته باشد، می‌تواند در حوزه‌های مختلف زندگی افراد جامعه تاثیرات نامطلوبی بر جای بگذارد.

بافت تاریخی چه تفاوتی با بافت‌های فرسوده و ناکارآمد دارد؟

بافت تاریخی دارای مولفه‌های مشخصی است که به خوبی آن را از بافت‌های فرسوده و ناکارآمد متمایز می‌کند. یک بافت تاریخی از الگوهای معماری مخصوص به خود استفاده کرده است، به دوره مشخصی از تاریخ تعلق دارد و متناسب با شرایط آن دوره از مصالح خاصی در ساخت آن استفاده شده است.

بافت تاریخی بر خلاف بافت فرسوده که خطرساز شده و مشکلاتی برای مدیریت شهری ایجاد کرده، همچنان مقاوم و زنده است. همچنین در مقایسه با بافت ناکارآمد که به طور معمول برای بازه‌های زمانی خاص ایجاد شده و امکان دارد در حال حاضر کارکرد مشخصی نداشته باشند، بافت تاریخی دارای جایگاه ارزشمندی است.

وظیفه مدیریت شهری در قبال بافت تاریخی چیست؟

مدیریت شهری می‌تواند مجموعه نشست‌های علمی را در موضوعات مختلف برگزار و زمینه حضور و فعالیت بیشتر شهروندان در برنامه‌های مرتبط را فراهم کند. کاری که شهرداری اصفهان در چند سال اخیر برای محور تاریخی و گردشگری چهارباغ انجام داد، اقدام شایسته‌ای محسوب می‌شود که می‌توان از تجربه موفق آن در دیگر نقاط شهر و حتی کشور نیز استفاده کرد. این فضای متفاوت که با حذف تردد خودروها همراه شده است، امکان بهتری برای استفاده از ظرفیت فضاهای شهری در مسیر تقویت محیط‌های شهری زیبا و خاطره‌انگیز ایجاد کرده است.

منظور از توانمندسازی و نوسازی بافت تاریخی چیست؟

با اجرای طرح‌های مختلف، می‌توان از خالی شدن بافت‌های تاریخی از سکنه که زمینه‌ساز تغییر کاربری و نابودی آن‌ها را ایجاد می‌کند جلوگیری کرد. باید با شیوه‌های مختلف کیفیت زندگی شهروندان در این گونه مناطق را افزایش داد تا شهروندان تمایل بیشتری برای اسکان در این گونه نقاط داشته باشند. حتی با انجام بعضی اقدامات و استفاده از سیاست‌های تشویقی، می‌توان زمینه جذب جمعیت جدید به این بافت‌ها و در نتیجه تقویت‌ آن‌ها را فراهم کرد.

چه طرح‌هایی برای توانمندسازی بافت تاریخی شهری مناسب است؟

اتخاذ رویکرد محله مبنا در احیای بافت تاریخی شهرها، بازآفرینی شهری مبتنی بر توسعه گردشگری شهری و ارتقای سرزندگی، نشاط و حیات اجتماعی با تزریق بناهای میان افزا در این بافت‌ها از جمله طرح‌هایی است که در این زمینه موثر خواهد بود.

همچنین با ارتقای معیارها و شاخص‌های کیفیت زندگی می‌توان از خالی شدن این گونه مناطق از جمعیت جلوگیری کرد و با حضور فعال‌تر مردم و ایجاد همبستگی اجتماعی با تکیه بر خاطرات جمعی مشترک و حس تعلق خاطر افراد به تقویت بافت‌های تاریخی کمک شایانی کرد.

چه مسائلی در شهرسازی امروزی بافت تاریخی را تهدید می‌کند؟

در کنار حفاظت از این مجموعه‌های ارزشمند، چگونگی پیوند سازه‌های پدید آمده در روند توسعه جدید شهر به این بافت‌ها موضوعی است که نباید از نظر دور بماند. توجه نکردن به ویژگی‌های زیباشناختی و سوء مدیریت سبب شده تا ساخت و سازهای جدید بدون در نظر گرفتن ارزش‌های بصری کالبد قدیم و تنها بر اساس نظر سازندگان و استفاده‌ کنندگان در بافت تاریخی احداث شود.

در بیشتر موارد ضوابط موجود تنها به بیان کلیات بسنده کرده است و پرداختن به اصول و بررسی کیفیت‌های ارزشمند موجود در منظر این بافت‌ها و چگونگی الگوبرداری از آن‌ها به صورت سطحی مطرح شده است. معماری و شهرسازی معاصر باید ضمن احترام به بستر موجود از یک سو و توانایی در ایجاد همخوانی کالبدی با سلیقه و نیازهای زندگی امروز بتواند تداوم فرهنگی این فضاها را حفظ کند.

منبع:ایمنا