فرهنگ دالما از جمله فرهنگ‌های کمتر شناخته‌شده در شمال‌غرب و غرب ایران محسوب می‌شود که یک فرهنگ مبتنی بر سنت‌های سفال بوده است و به دلیل اطلاعات بسیار کم برای گاه‌نگاری فرهنگ دالما در جنوب دریاچه ارومیه، این فرهنگ همچنان یکی از مبهم‌ترین فرهنگ‌هاست.

اولین کاوش‌های هدفمندی که در منطقه شمال‌غرب ایران انجام شد بدون شک کاوش‌های انجام شده در تپه حسنلو نقده بود، سابقه کاوش‌ها در تپه حسنلو به سال ۱۳۱۳ شمسی برمی‌گردد، در آن سال شخصی به نام فرهادی مجوز حفاری تجارتی در تپه حسنلو را اخذ کرده بود و حفاری در این تپه به سرپرستی محمود راد، باستان‌شناس اداره‌کل باستان‌شناسی ایران، انجام شده بود.

در سال ۱۹۳۶ میلادی نیز سر اورل استاین گمانه‌ای در تپه حسنلو حفر کرده بود، در سال‌های ۱۳۲۶ و ۱۳۲۸ شمسی اداره‌کل باستان‌شناسی ایران به صورت مستقیم حفاری در تپه حسنلو را به سرپرستی مشترک محمود راد و مهندس علی حاکمی به عهده گرفت.

بعد از این بود که دایسون که در سال ۱۹۵۴ از دانشگاه هاروارد به هیأت علمی دانشگاه پنسیلوانیا ملحق شده بود، به پیشنهاد مرحوم مصطفوی برای امکان‌سنجی محوطه حسنلو به ایران سفر کرد.

او پس از دریافت این پیشنهاد به منطقه رفت و به مدت ده روز در آنجا به بررسی موقعیت محل پرداخت، در بازگشت دوم طرح حسنلو تنظیم و در سال ۱۹۵۷ میلادی این طرح به اجرا در آمد و تا سال ۱۹۷۷ به طور مستمر و به مدت ۲۰ سال پژوهش‌های میدانی باستان‌شناسی در دره سولدوز، اعم از بررسی و کاوش به سرپرستی رابرت دایسون انجام شد.

تیم باستان‌شناسی دانشگاه پنسیلوانیا علاوه بر تپه حسنلو کاوش‌هایی را نیز در سایر محوطه‌های دشت سولدوز از جمله در حاجی فیروز، دالما، پیزدلی، عقرب تپه و دینخواه انجام دادند که بیست سال کاوش و بررسی‌های مختلف در این منطقه بالطبع نتایجی درخوری داشت که تکمیل جدول گاه‌نگاری و شناخت فرهنگ‌های پیش از تاریخ و آغاز تاریخی شمال‌غرب ایران یکی از مهم‌ترین دستاوردهای این پروژه‌ها بود.

در راستای مطالعات پیش از تاریخی شمال‌غرب ایران و حوضه دریاچه ارومیه، اولین فصل کاوش باستان‌شناسی تپه دالما با مجوز رسمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری و پژوهشکده باستان‌شناسی و زیر نظر اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی و با همکاری دانشگاه هنر اسلامی تبریز به سرپرستی دکتر اکبر عابدی عضو هیات علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز و مهناز شریفی از پژوهشکده باستان‌شناسی، پس از شش دهه وقفه در مطالعات آن از مورخه ۲۹ شهریور ۱۴۰۰ آغاز شده است.

موقعیت جغرافیایی تپه دالما

تپه دالما در شهرستان نقده، بخش محمدیار، دهستان حسنلو و در روستای اسلام‌آباد (دالما) واقع شده و این اثر در تاریخ ۷ خرداد ۱۳۸۷ با شماره ثبت ۲۲۸۷۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، تپه دالما در جنوب‌غربی‌ترین بخش دریاچه ارومیه و در فاصله ۵ کیلومتری جنوب غرب تپه حسنلو و ۴ کیلومتری شمال رودخانه گدارچای واقع شده است.

کاوش‌های انجام گرفته در تپه دالما در راستای پروژه حسنلو و برای یک دوره کوتاه‌مدت در طی سال‌های ۱۹۵۸ و ۱۹۵۹ توسط چارلز برنی و در سال ۱۹۶۱ توسط کایلر یانگ به انجام رسید.

پروژه حسنلو که به سرپرستی رابرت دایسون انجام می‌گرفت در بازه‌ای که کاوش‌ها در تپه دالما آغاز شد به صورت مشترک و مابین موزه دانشگاه پنسیلوانیا، موزه هنری متروپولیتن و مرکز عتیقات اداره باستان‌شناسی ایران به انجام رسید.

فرهنگ دالما از جمله فرهنگ‌های کمتر شناخته شده در شمال‌غرب و غرب ایران محسوب می‌شود که یک فرهنگ مبتنی بر سنت‌های سفال بوده است و به دلیل اطلاعات بسیار کم برای گاه‌نگاری فرهنگ دالما در جنوب دریاچه ارومیه، این فرهنگ همچنان یکی از مبهم‌ترین فرهنگ‌ها است.

همچنین با توجه به اینکه اساس این فرهنگ و سنت سفالی بر مبنای خود تپه دالما پایه‌گذاری شده است و با توجه به زمان اندک و کاوش‌های سریع (حدود یک ماه در مجموع سه فصل) و با متدهای کاوش دهه ۱۹۵۰ در تپه دالما، مطمئناً اطلاعات دقیقی از این کاوش‌ها در تپه دالما در اختیار باستان‌شناسان قرار نگرفته است و نیازمند بازنگری کلی در داده‌های فرهنگی و همچنین گاه‌نگاری این تپه است تا بتوان با اطلاعات علمی و به‌روز از کاوش‌های خود محوطه دالما بازنگری اساسی هم در گاه‌نگاری و هم مواد فرهنگی آن صورت پذیرد.

از سوی دیگر با توجه به اینکه در خود محوطه دالما نیز کاوش‌های بسیار سریع و ضرب‌الاجلی صورت گرفته است و با توجه به سطح بالای آب در دشت سولدوز کاوش‌ها به خاک بکر نرسیده است همچنان وضعیت لایه‌های شکل گرفته بر روی خاک بکر و اولیه این دشت در تپه دالما با ابهامات زیادی روبه‌رو است.

در همین راستا پروژه باستان‌شناسی تپه دالما در راستای پاسخ به سوالات اشاره شده طرح‌ریزی و شروع شد تا به ابهامات اساسی هزاره پنجم پیش از میلاد جنوب دریاچه ارومیه و دشت سولدوز پاسخ دهد، لازم به ذکر است که پروژه کاوش باستان‌شناسی تپه دالما با همکاری موسسه باستان‌شناسی آلمان در این بخش از شمال‌غرب ایران در حال انجام است.

* گزارش از اکبر عابدی، عضو هیات علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز

منبع: میراث آریا