قنات قصبه گناباد قدیمی ترین و عمیق ترین  قنات ایران  و جهان است و بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت دارد که از شاهکارهای زمان هخامنشیان است. در سال ۱۳۹۵  قنات ایرانی ثبت جهانی شده است و در فهرست یونسکو قرار گرفت. در حقیقت تنها اثر خراسان است که در یونسکو ثبت شده است. تنها راه حلی که بتوان آب را از اعماق زمین به سطح رساند همین قنات است. قنات از چندین بخش تشکیل شده است که شامل مادرچاه، کانال قنات، میله ها و مظهر قنات می باشد.

قناتهای گناباد به دو گروه كوهستانی و دشت تقسیم می شوند . قناتهای كوهستانی گناباد كه معمولاً در میان دره های شیب دار حفر شده اند از آب باران و برف تغذیه می شوند. میزان آبدهی آنها بین ۱ تا ۲۵ لیتر در ثانیه است. طول این قناتها بین ۵۰ تا ۵۰۰ متر و مادر چاه آنها از ۳ تا ۲۰ متر عمق دارد، اما قنوات دشت كه در زمینهای نسبتاً هموار حفر شده اند باید در مسیری طولانی پیش روند تا به سفره آبهای زیر زمینی برسند، بنابراین دارای چنان عظمتی هستند كه گویی خارج از حیطه توانایی بشر هستند.

قنات قصبه عظیم ترین قنات گناباد و شاید یكی از عجایب تاریخ تمدن بشر باشد كه از گذشته های دور توجه بسیاری را به خود جلب نموده است. ناصر خسرو عمق چاه قنات را هفتصد گز و طول آن را چهار فرسنگ ذكر كرده است و بنا به گفته وی آن قنات را كیخسرو می نامیده اند. قنات قصبه گناباد از میانه اراضی كوی شرقی گناباد (قصبه شهر سابق) در سمت جنوب غربی از محلی معروف به ((برج علی ضامن)) از داخل رسوبهای ریزدانه آغاز شده و بطول كلی ۳۳۱۳۳متر در یك رشته اصلی ((قصبه)) و چهار رشته منشعب از آن به نامهای: دولاب كهنه، دولاب نو، رشته فرعی اول قصبه، رشته فرعی دوم می باشد.

رشته اصلی قصبه ۱۳۱۳۵ متر طول دارد و در امتداد دره پر آب خانیك حفر شده كه عمق مادر چاه آن بیش از ۲۰۰ متر است. قلعه سفالهای پراكنده در اطراف دهانه چاههای این رشته حاكی از این است كه رشته قصبه در واقع كانال اولیه اصلی قنات گناباد بوده، كه در زمان هخامنشیان حفر گردیده و به دنبال آن رشته های دیگر قنات در مواقع خشكسالی حفر شده است. ریزش پی در پی قنات، پشتیبان را به یافتن راه چاره ای ترغیب كرد. آنها چاره را در این دیدند كه در فاصله ۶۸۳ متری، قنات را به دو شاخه تقسیم كنند تا در صورت ریزش و بسته شدن یكی از كانالها آب از كانال دیگر خارج شده و در داخل انباشته نگردد.

چاههای قنات قصبه بر دو نوع هستند: چاههای كم عمق و عمودی و چاههای عمیق و پله ای، به این معنی كه ابتدا حدود هفتاد تا یكصد متری چاه عمودی حفر می شده و سپس با زاویه ای قائمه در كف آن كانالی افقی و بلند هوا، به سمت مسیر قنات بطول ۳ تا ۵ متر حفر می گردیده  و مقنی به تعداد هر چاه چرخی در انتها كانالهای افقی و برفراز چاههای عمودی استوار می كرده است. خاك ارسال شده از عمق را كارگران از طنابی دیگر می بسته اند و این نوع چاهها به دو منظور حفر می شده اند، یكی اینكه در موقع حمله و هجوم دشمن نتوانند قنات را كور كند چون در نهایت جلوی كانالهای افقی بسته می شد و دیگر اینكه از وزن طناب بكاهند، زیرا اگر مثلاً در چاه ۳۰۰ متری بخواهند از یك ریسمان و یك چرخ استفاده كنند وزن طناب خیس شده به حدود یك تن خواهد رسید. در مجموع قنات قصبه با طول ۳۳ كیلومتر دارای ۴۰۸ حلقه بوده كه عمق مادر چاه آن ۳۰۰ متر است كه ۲۸ متر آب روی هم انباشته دارد، دارای دو شعبه اصلی و پنج شاخه فرعی است كه از مجموع این كانالها ۶۰% آن مسدود می باشد و میزان آبدهی آن از ۴۰% موجود ۱۵۰ لیتر در ثانیه است.

تصور کندن ۳۳ کیلومتر کانال در زیر زمین درآن زمان بسیار دشوار است. عجیب تر از آن حفر حدود ۳۰۰ متر برای مادر چاه آن است. اینکه چگونه تا این عمق پایین میرفتند و مشکل تنفسی پیدا نمیکردند خود سوالی دیگر است. در واقع جریان های آبی کوچک و رطوبت داخل این چاه اکسیژن کافی برای نفس کشیدن”مقنی” فراهم میکنند. (مقنی کسی است که به داخل قنات میرود.) اگر ساختار قنات را ببینید عمق چاه های بعدی به ترتیب کمتر میشود تا زمانی که به سطح زمین برسد و آب خارج شود. این ساختار واقعا یک شاهکار بی نظیراست.

آب خروجی از قنات برای مصارف کشاورزی و نوشیدنی استفاده میشده است. داستان تقسیم این آب هم شنیدنی است. در گذشته برای تقسیم این آب از کسی که مردم به آن اعتماد داشته اند استفاده میکردند.این شخص “میر آب” یا در زبان خراسانی “میر او”  نامیده میشد. میر آب به وسیله یک تشت و یک پیاله که ته این پیاله سوراخ داشت اینکار را انجام میداده است. از زمانی که آب وارد یک زمین زراعی یا باغ میشد این پیاله سوراخ دار خالی را روی تشت آب قرار میداد و از انتهای پیاله آب به داخل ان نفوذ میکرد. زمانی که پیاله پر از آب میشد به داخل تشت فرو میرفت. این مدت زمان که صرف میشد ” یک پیاله” نامیده میشد. حال اینکه مدت زمانی که بعضی باغ ها یا زمین های زراعی چه مقدار آب نیاز دارند  و مالک این آب هستند با همین معیار سنجیده میشد. به طور مثال کسی ۴۰ پیاله آب داشت و شخصی دیگر ۳۰ پیاله.

ورودی های قنات
قنات چندین ورودی دارد. بهتر است قبل از ورود به قنات چراغ قوه یا هد لامپ به همراه داشته باشید. در غیر این صورت چراغ قوه موبایل هم کفایت میکند. کف قنات از خاک بسیار نرم پوشیده شده است. در هنگام راه رفتن باید مراعات بقیه افراد را بکنید تا گردو خاک نشود.
طبق گفته کارشناس قنات در بعضی مواقع چاه هایی که خیلی عمیق بودند را از پایین به بالا نیز میکندند. یعنی از بالا و پایین همزمان این کار را انجام میدادند که کار بسیار سختی بوده و باید خیلی دقیق کار میکردند تا در نهایت به هم برسند.
در قنات قصبه از ورودی که وارد شوید چیزی در حدود ۴۰۰ متر باید بروید تا به آب برسید. این کانال های کم ارتفاع کمان نا دارند که داخل قنات کنده میشد وبرای زمانی بود که قنات ریزش میکرد و مسیر جدیدی درست میکردند. قنات ورودی دیگری نیز دارد که به ورودی غال شغال معروف است و از ورودی های دیگر دورتر است.

منبع:تریپ یار

مرتبط:

آسیب سیلاب به طولانی‌ترین قنات زارچ

قنات قصبه گناباد نگینی بر سینه ستبر کویر

قنات دوطبقه اردستان، تنها قنات دوطبقه جهان