قوشچی يكی از مناطق نسبتاً پرجمعیت شمال شهرستان ارومیه بوده و فاصله آن تا ارومیه در حدود ۷۵ كيلومتر است، توپوگرافی زمين و منتهی شدن آن به ساحل درياچه اروميه موجب شده كه با وجود كوهستانی بودن منطقه، شهر قوشچی در اراضی با شيب نسبی ساحل درياچه استقرار يابد و در زمره شهرهای پای‌كوهی محسوب شود.

بافت این شهر را ارتفاعات غربی شهر و درياچه اروميه در شرق احاطه كرده است، چشم‌انداز درياچه اروميه، منظره زيبايی را در حين ورود به این شهر ایجاد می‌کند، برای رسیدن به محل  مجموعه زیرزمینی و صخره‌ای باید از میان بافت مسکونی عبور کرد و در موازات مسیلی که از میان شهر عبور می‌کند و قبل از رسیدن به سه راهی قوشچی-قره‌باغ در مسیر جاده قدیم قوشچی-سلماس حرکت کرد، این سازه به فاصله حدود ۶ کیلومتری شمال‌غرب شهر قوشجی و و در مجاورت جاده دسترسی خط لوله گاز واقع شده است.

ويژگی‌های معماری

مجموعه صخره‌ای قوشچی در زیر بستر سنگی یک مخروط افکنه طبیعی  منشعب از کوه ایجاد شده و ورودی آن به شکل مستطیلی نامنظم است که به مرور زمان تخریب شده و ورود به فضای داخلی به سختی امکان‌پذیر است. بعد از ورودی فضای چهار گوشی قرار دارد که به عنوان فضای راهروی اصلی دخمه بوده، این فضا با سه اتاق اطراف در سمت راست و چهار اتاق در سمت چپ در ارتباط است.

سطح کف، سقف و دیواره‌های آن تقریبا صاف است، سقف آن در همه قسمت‌ها به صورت تخت ایجاد شده با این وجود تورفتگی‌های کوچک طاق مانندی در برخی قسمت‌ها مشاهده می‌شود.

مجموعه زیرزمینی اصلی

ورودی اصلی این مجموعه در ضلع غربی مخروط‌افکنه واقع شده است و بر اساس شواهد موجود می‌توان ادعا کرد که احتمالا این سازه در سمت غرب از امتداد بیشتری برخوردار بوده است.

تخریب ناشی از حفاری محل جاگذاری لوله انتقال گاز و احتمالا کنجکاوی کارگران  برای دستیابی راحت‌تر به درون سازه منجر به تخریب قسمت‌هایی از سازه و ورودی اصلی آن شده است، به همین دلیل این سازه دارای ورودی منسجم و متناسب با کل مجموعه نیست.

بعد از ورود به مجموعه، راهروی صخره‌ای قرار گرفته، این راهرو با طول تقریبی نزدیک به ۲۵ متر در امتداد غرب به شرق ایجاد شده است، راهرو به شکل کریدور مستقیمی تا انتهای مجموعه امتداد یافته و ارتفاع آن در بلندترین قسمت‌ها نزدیک‌تر به دو متر است.

عرض کریدور نیز در بیشتر قسمت‌ها به حدود ۱۸۰ سانتی‌متر می‌رسد علاوه بر این تعداد دو نورگیر یا هواکش در این سازه به چشم می‌خورد که هر دو این نورگیرها مستقیما به راهروی اصلی منتهی می‌شوند.

نورگیر اول در ضلع غربی و در بخش ابتدایی گوردخمه در فاصله بین اتاق‌های اول و دوم قرار دارد، نورگیر دوم در ضلع شرقی و در انتهای سازه و تقریبا پس از خاتمه اتاق‌ها، بعد از اتاق هفتم و در فاصله تقریبا ۵ متری انتهای اتاق هفتم واقع شده است.

جمع‌بندی

شناسایی و بررسی مجموعه دستکند زیرزمینی قوشچی از نظر روشن شدن برخی زوایای تاریک تاریخ معماری و هنری منطقه شمال‌غرب ایران بسیار مهم و قابل توجه است.

با وجود این‌که فعالیت ماشین آلات شرکت گاز منطقه، در مسیر احداث این دستکند صخره‌ای، باعث آسیب زدن به ورودی اصلی آن شده ولی همین امر منجر به ایجاد مسیر نسبتاً مناسب دسترسی به این اثر قابل توجه معماری صخره‌ای در شمال‌غرب کشور شده است.

با توجه به کشف نشدن بقایا و مدارک سفالی در داخل مجموعه صخره‌ای قوشچی تاریخ‌گذاری زمان احداث آن بسیار دشوار است، به نظر می‌رسد با توجه به ویژگی‌های معماری و تیپولوژی این اثر بتوان زمان احداث آن را در بازه زمانی دوران تاریخی و یا دوران اسلامی تاریخ‌گذاری کرد.

در دوران جنگ جهانی اول این محل از سوی قوای روسی به عنوان انبار مهمات جنگی مورد استفاده قرار می‌گرفت، با توجه به اهمیت آنها مراحل مستندنگاری و تهیه پرونده برای ثبت در فهرست آثار ملی کشور از سوی همکاران معاونت میراث‌فرهنگی آذربایجان‌غربی در دست اقدام است.

با سامان‌دهی این مجموعه، مسیر دسترسی به آن، ساماندهی فضای داخلی، تخلیه نخاله‌های داخلی، تامین نور فضاهای درون مجموعه و معرفی و شناسایی آن، می‌توان از آن به عنوان یکی از آثار ارزشمند تاریخی برای جذب هرچه بیشتر گردشگر داخلی و خارجی استفاده کرد.

به‌نظر می‌رسد به منظور اطمینان از کارکرد این فضاهای دست‌کند زیرزمینی و تاریخ‌گذاری و بررسی و مطالعه دقیق‌تر آن، کاوش‌های باستان‌شناسی در این محوطه اجتناب‌ناپذیر است.

* گزارش از بهروز خان‌محمدی، کارشناس باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان‌غربی

مرتبط:

آشنایی با کاخ موزه باغچه جوق – آذربایجان‌غربی

برده‌سور قلعه‌ای از دوران صفویه در ارومیه

سفر به رازآلودترین دریاچه ایران _دریاچه گنج در تخت سلیمان