مسجد جامع تبریز یکی از بناهای تاریخی شهر تبریز است. این مسجد که در کتاب‌های تاریخی از آن به‌ عنوان جامع کبیری نیز نام برده شده است، از ابتدای تاسیس مسجد جامع شهر تبریز بوده و بازار تبریز، گرداگرد آن شکل گرفته‌ است.

اولین پایه های این مسجد در دوره حکومت سلجوقی شکل گرفت و آنچه را که ما به عنوان مسجد جامع فعلی می‌شناسیم متشکل از۴ مسجد به هم چسبیده حجت‌الاسلام بزرگ-حجت‌الاسلام کوچک-اسماعیل خان قلی و آلچاق مسجد  میباشد که  در مجموع مسجد جامع را تشکیل داده اند.

تاریخ بنا و نام بانی اولیه آن معلوم نیست، عده ای آن را از مساجد صدر اسلام می دانند. پاره ای دیگر بنای قدیمی را به دوره سلجوقیان نسبت می دهند.

درکتاب “مرزبان نامه”، به جامع تبريز اشاراتي شده که مؤيد آباداني و شکوه آن دربين سالهاي ۶۲۲-۶۰۷ ه-.ق عصر اتابک ازبک بن محمد بن ايلديگز- است . حاج طالب خان تبريزي- باني مدرسه طالبيه تبريز در سال ۱۰۸۷ه-.ق دروقف نامه مدرسه خود از اين مسجد به نام جامع کبير تبريز نام مي برد. با توجه به مطالب فوق به نظر مي رسد که بناي اوليه مسجد حداقل مربوط به دوره سلجوقي بوده و در دوره هاي مختلف، از شکوه و اعتبار خاصي برخوردار بوده است .

سعد الدین ورواینی، کاتب مرزبان نامه در قرن هفتم هجری قمری، آورده است که خواجه ابوالقاسم ربیب الدین هارون بن علی، وزیر اتابک ازبک، کتابخانه باشکوهی در مسجد جامع تبریز بنا نهاد.

نام این مسجد جامع در کتاب های دوره مغولان به دفعات آمده و در کتاب روضات الجنان و جنات الجنان از آن با نام “جامع کبیر” یاد شده است. در کتاب تاریخ عالم آرای امینی، به عمارت و تعمیر این مسجد به همت سلجوق شاه بیگن، همسر اوزون حسن آق قویونلو، اشاره شده است.

بنای این مسجد جامع، از بناهای قرون اولیه هجری قمری به شمار می رود که در محدوده بازار تبریز واقع می باشد و مشهور به مسجد کبیر و یا مسجد جمعه است. محراب رفیع گچ بری شده مسجد، از دوره ایلخان به جای مانده است.

در دوره معاصر، حاج محمد باقر کلکته چي- از تجار تبريز- تعميرات مفصلي در اين مسجد به عمل آورد و يک کتابخانه جديد و تالار مناسبي براي مطالعه طلاب علوم ديني احداث کرد . تعميرات صورت گرفته هر چند شکل جديدي به بنا داده، اما پايه هاي قطور و طاق هاي رفيع و آجرهاي فوق العاده بزرگ آن، نشانه قدمت زياد بناي اوليه مسجد است . بناي کنوني مسجد، مستطيل شکل است و کلأ با آجر و گچ بنا شده و داراي دو ورودي است که يکي درجانب شمال قرار دارد و ازطريق صحن، و ديگري از طرف جنوب به کوچه مجاور باز مي شود . ازدر دومي ابتدا وارد الچاق مسجد و ازآنجا وارد مسجد جامع مي شوند . کف مسجد، ازسطح زمين هاي اطراف پايين تر است که گواهي بر قدمت بنا محسوب مي گردد . طول مسجد که ازجنوب به شمال امتداد دارد، حدود ۶۲متر است و قسمت وسط آن که داراي طاق بلند و بزرگي است، ۱۵ مترعرض دارد. طول مسجد به دو قسمت تقسيم مي شود: قسمت اول که قدري کم عرض است، به طول ۲۸ متر، ازبخش جنوبي که به طول ۳۲ متر است، به وسيله دو جرزعريض مجزا مي شود. درانتهاي اين قسمت، محرابي ازسنگ مرمر سفيد ساده با طرح هاي مارپيچ تزييني به شيوه صفوي به چشم مي خورد . در ديوارهاي شرقي وغربي قسمت جنوبي، پنج طاق دوطبقه به عرض ۶۰/۳ و طول ۶۰/۴ متر درتعميرات اوايل دوره قاجار ساخته شده است. پايه هاي اين مسجد، بسيار قطور و آجرهاي آن فوق العاده بزرگ است . مجموعه مسجد بسيار ساده و بي آلايش و عاري ازهرگونه کاشيکاري يا حجاري است. فقط در بالاي طاق محراب، کتيبه اي گچبري به خط کوفي ازدوره ايلخانان مغول باقي مانده است . پشت ديوار شرقي اين بنا، مسجد بزرگ و تاريکي با ده ستون و طاق هاي ضربي آجري وجود دارد که به مسجد زمستاني معروف است و احتمالا قدمت زيادي نيز دارد. اين قسمت، درسال هاي اخير، تحت نظارت سازمان ميراث فرهنگي به شکل اوليه بازسازي شده است . مسجد جامع داراي دو سنگ نوشته تاريخي است . سنگ نوشته اول که بر ديوار پايه غربي طاق مياني نصب شده، از جنس مرمر به ابعاد ۱۲/۱×۷۰/۱ متر مشتمل است بررؤياي شاه تهماسب صفوي که حضرت ولي عصر”عج” را ديده و آن حضرت، وي را به لغو تمغاات( بخشي از ماليات ها) و احسان و گذشت درباره مردم امر فرموده اند. اين کتيبه در سال ۹۷۲ هجري قمري به خط ثلث شيوا به قلم علاءالدين محمد تبريزي- خوشنويس معروف دربار صفوي- به رشته تحرير درآمده است. کتيبه دوم نيز در بالاي در شمالي مسجد جامع نصب شده و مشتمل بر فرماني از شاه سلطان حسين صفوي و به خط محمد مؤمن تپريزي است. اين کتيبه، مورخ به سال ۱۱۰۶ه-.ق و به خط ثلث عالي است که در آن، فرمان شاه صفوي به رستم خان سالار سپه و بيگلر بيگي آذربايجان صادر شده که قمارخانه ها و روسپي خانه ها و چرس فروش ها را ببندند و حد شرعي درحق مرتکبين جاري گردد. همچنين اهالي و اوباش را ازکبوتر پراني، گرگ دواني، قوچ بازي و گاوبازي که باعث خصومت و فساد است، منع کرده، مرتکب را مجازات کنند .

قدیمی‌ترین بخش آن شبستان وسیعی است از تاق و گنبدهایی بر فراز ستون‌ های هشت‌ گوش آجری که زینت‌ بخش آن گچ‌ بری‌ های ظریف و هنرمندانه دوره روادیان (مقارن سلجوقیان) است. مسجد جامع در دوره ایلخانان مغول مورد توجه و تعمیر بوده و بخش‌ هایی به آن افزوده شده‌ است.

در دوره حکومت آق‌قویونلویان در آذربایجان گنبدی رفیع مزین به انواع کاشی کاری‌ های معرق به وسیله سلجوق‌ شاه بیگم زن اوزون حسن در بخش شمالی آن احداث شده که هنوز هم پایه‌ ها و گوشه‌ هایی از کاشی‌ کاری‌ های آن باقی مانده است.

در زمین‌ لرزه سال ۱۱۹۳ هجری که بسیاری از بنا های تبریز آسیب دید، این مسجد نیز از خرابی در مصون نماند. مسجد فعلی با پایه‌ های متین و پوشش تاق و چشمه بعد از زلزله در اوایل حکومت قاجار و توسط حسینقلی‌ خان دنبلی حاکم وقت بنا شده‌ است و از آثار مهم دوره قاجاریه می‌باشد.

هسته اصلی این مجموعه نمازخانه ای به نام “جامع تبریز” است که تاریخ ساخت آن مشخص نیست و در طی تاریخ، تعمیرات و تغییرات بسیاری به خود دیده است. بناهای دیگر به تدریج به این هسته اصلی افزوده شده است. نمازخانه قدیمی محراب گچ بری شده ای از دوره ایلخانان دارد که در تعمیرات بعد از زلزله سال ۱۱۹۳، روی آن را پوشانده بودند. این محراب در کاوش های اخیر نمایان شده و خطوط کلی قسمت های از بین رفته آن را کارشناسان سازمان میراث فرهنگی بازسازی کرده اند. همچنین محراب دیگری از آثار دوره سلجوقیان در این مسجد وجود داشته که در احداث طبقه زیرین بنا، در سال ۱۳۶۱ شمسی، از بین رفته است.

بخش دیگر مجموعه مسجد جامع شبستانی موسوم به ” آلچاق مسجد” در جنوب شرقی آن بوده است. در تعمیرات سالهای اخیر، بقایای طاق های دوره صفویان این شبستان را برداشته و به جای این مکان، نمازخانه ای با دهانه وسیع احداث کرده اند. امروزه دیوارهای حایل بین آلچاق مسجد و مسجد جامع را برداشته و پنجره های یکپارچه ای به جای آن قرار داده اند. شبستان واقع در شمال آلچاق مسجد به “مسجد خاله اوغلی” مشهور است که امروزه دیوار بین این شبستان و آلچاق مسجد نیز برچیده شده و این دو فضا به یکدیگر پیوسته است. همچنین دیوار حایل بین شبستان خاله اوغلی و مسجد جامع را برداشته و به جای آن، در و پنجره آلومینیومی نصب کرده اند.

شبستان معروف به “مسجد حجت الاسلام”، در غرب مجموعه، بنایی قدیمی است که بارها تعمیر شده و تغییر کرده است. شبستانی در شمال شرق بنا، به نام “مسجد شیخ صادق”، قسمتی دیگر از این مجموعه است.
علاوه بر این بناها، مجموعه مسجد جامع تبریز شامل دو مدرسه بوده: یکی مدرسه طالبیه، در شمال؛ و دیگری مدرسه جعفریه، در شرق، که در سالهای اخیر کاملا خراب شده اند.براساس منابع بررسی شده، جبهه شمالی مدرسه طالبیه را در نیمه دوم قرن یازدهم هجری قمری و مدرس و کتابخانه جبهه شرقی صحن را در سال ۱۳۲۷ شمسی ساخته اند.
مسجد جامع تبریز قبلا یک ایوانه بود، ولی بعدا به دو ایوانه تبدیل شد و از جمله مساجدی است که روش ساخت کاخ اختصاصی فیروز‌ آباد را اساس کار قرار داده‌ است.
در سال های اخیر، جبهه های شمالی و غربی مدرسه طالبیه را به صورت سه طبقه نوسازی و در نمای غربی، سردر مرتفعی با دو مناره احداث کرده اند. این اقدامات باعث افزایش اهمیت مدرسه طالبیه در مجموعه مسجد جامع و در نتیجه کاهش جلوه هسته اصلی مجموعه شده است.

مرتبط:

همه چیز دربارهی ارگ علیشاه تبریز

سفری به روستای لیقوان ، دره بهشت تبریز

خانه مشروطه تبریز چه جذابیتی دارد؟