ساخت مسجد جامع شوشتر مربوط به صدر اسلام و دوره سیزدهمین خلیفه عباسی که در زمان امام حسن عسکری خلافت می‌کرده آغاز شده‌است. مسجد جامع شوشتر در جانب غربی شوشتر قرار دارد و بر طبق نوشته کتب تاریخی، در سال ۲۵۴ ه.ق توسط المعتزبالله ( خلیفه عباسی ) بنیان نهاده شد و سال ها بعد توسط المسترشد بالله ( خلیفه دیگر عباسی ) بنا به اتمام رسید.

براساس شواهد موجود بنای اولیه مسجد به سبک منسوب به عربی مشتمل بر شبستانی در جانب قبله و شاید رواقی در اضلاع دیگر صحن ساخته شده بود و همچنین بر اساس نوشته تذکره شوشتری، شبستان مسجد تیرپوش بوده تا اینکه در دوره صفوی و در سال ۱۰۸۸ ه.ق به جهت فساد تیرهای چوبی، شبستان با طاق های آجری بر روی پایه های متشکل از قطعات سنگی پوشیده شده است و بر این اساس بنای فعلی مسجد، بیشتر از آثار دوره صفوی و بعد از آن میباشد و از بنای اولیه ، غیر از نقشه ساختمانی، بقایای کتیبه بخشی از دیوار جانب قبله و دیوار شرقی بین گلدسته و منار و خود منار که در قرن هشتم هجری به بنای اولیه افزوده شده، چیز دیگری باقی نمانده است.

مسجد در طرف شمال دوازده ردیف ستون و در طرف جنوب هشت ستون دارد که بلندی هرکدام از ستونها در حدود پنج متر است. از مشاهده قوس طاق ها و ایوان رفیع و شبستان آن که به شیوه معماری دوره ساسانی ساخته شده است، قدمت بنا و تعلق آن به اوائل اسلام تا حدودی روشن می شود. مسجد دارای حیاط وسیع و ستونهای قطور و بسیار محکمی می باشد به طوری که قطر هر ستون بیش از یک و نیم متر است و بنای آن بیشتر از سنگ و آجر است و دارای منبری قدیمی است که قدمت آنرا ۷۰۰ سال نوشته اند، در قسمت راست منبر نوشته هایی به خط کوفی از جنس تخته بریده شده است. مردم به دلیل اعتقاد زیادی که به این منبر داشته اند در روزهای خاصی در سال با روشن کردن شمع و بستن نیاز به این منبر دخیل می بسته اند که در یکی از این سال ها این منبر آتش می گیرد و قسمتی از آن طعمه حریق می‌شود.

مسجد جامع شوشتر دارای دو محراب است که یکی برای اقامه نماز جماعت در فصول سرد سال بوده که در داخل ساختمان مسجد تعبیه شده است و دیگری نیز برای فصول گرم سال در بیرون از ساختمان مسجد ساخته شده است.
این محراب دارای معماری پیش از اسلام بوده است و وجود پایه های پافیلی در کنار این محراب این مهم را تائید می‌کند.وجود آجر چینی خاص در سقف این محراب باعث شده است که نقش ۱۲ نام علی(ع) در این محراب چشم هر بیننده و اهل نظری را خیره کند. به عبارتی، معماری ویژه این مسجد باعث شده شوشتر در قرون ابتدایی اسلام مرکزیت خاصی داشته باشد.

شبستان مسجد دارای ۴۸ ستون سنگی و سقف‌های گنبدی بین ستونهاست. در این شبستان یک منبر چوبی و کتیبه‌هایی به خطوط ثلث، کوفی و نستعلیق وجود دارد. دیواره‌های خارجی مسجد نیز با ستون‌های سنگ تراشیده با طاق بلند و بعضی نقش‌های لچکی در روی بعضی از ستونها است. در ضلع شرقی مسجد، بقایای مناره زیبایی از قرن هشتم قرار دارد که تا اواسط قرن دوازدهم هجری، ۲۶ متر از ارتفاع مناره برجای مانده بود که امروزه تنها ۱۶ متر آن باقی است و کتیبه تاریخی آن بر لوحی سنگی بر قسمت بالای مناره نصب بوده است. در وصف این مسجدَ لغت نامه دهخدا نوشته‌است که پس از مسجد کوفه، قبله این مسجد از تمام مساجد دیگر در اعتدال است.

هر خلیفه عباسی که در مسجد کاری انجام میداد ، کتیبه ای بر مسجد نصب میکرد و همچنین بسیاری از دستورات حکومتی و احادیث زیادی در قالب کتیبه‌های خطی و سنگ نوشته بر دیوار حکاکی و یا نصب گردیده است که در حال حاضر تنها ۱۹ کتیبه باقی مانده است و بسیاری از آنها درر تعمیرات دهه ۴۰ و بعد از آن از بین رفته است برخی از این فرامین مانند دستور ممنوعیت شرب خمر و کبوتر بازی بوده است و برخی دیگر که با خط کوفی و زیبا بر سنگ حک شده است و در دهه ۲۰ در مسجد جامع قاب گرفته شده است، به دستوراتی حکومتی درباره قلعه سلاسل مربوط میگردد.

در ضلع شرقی صحن مسجد، در غرفه اختصاصی کوچکی، قبر مؤلف تذکره شوشتر : سیدعبدالله جزایری و پدرش سیدنورالدین – به ترتیب، متوفی ۱۱۷۳ و ۱۱۵۸ ه-. ق – قرار دارد. مسجد جامع در گذشته دارای یک حوض بزرگ بوده که توسط قناتی که از نهر داریون آب می‌گرفته پر می‌شد. شکل ستون‌های جلوی مسجد در دهه ۴۰ به بنا الحاق شده‌اند و در گذشته حمامی که در پشت مسجد قرار داشت در وقف مسجد بوده است.

مرتبط:

پل شادروان شوشتر _قدیمی ترین پل جهان

آشنایی با بند قیصر یا پل شادروان

محوطه باستانی هفت تپه شوش