مسجد انقلاب ساوه در ميدان قديمی شهر ساوه به نام میدان انقلاب واقع شده كه به خاطر تزيينات و كتيبه‌های قرمزرنگی كه در اين مسجد وجود دارد به مسجد سرخ نيز شهرت دارد.

شهرستان ساوه به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و ارتباطی، همواره در طول تاریخ مورد توجه بوده است. لذا باید این منطقه را مرکز جاذبه‌های تاریخی استان مرکزی نامید.

شهر ساوه در طول عمر خویش با فراز و نشیب‌های فراوانی روبرو بوده و در این مسیر دچار تغییر و تحولات کالبدی فراوانی شده است. در بافت تاریخی ساوه مانند اکثر شهرهای تاریخی، مجموعه‌ها به صورت ارگانیک حول یک کانون که مسجد جامع شهر است شکل گرفته‌اند. مسجد میدان به عنوان مسجد جامع، در ضلع جنوبی میدان قدیمی شهر ساوه (میدان انقلاب) واقع شده و مطابق با اصول شهرسازی قدیمی و سنتی ایرانی که مساجد جامع، مجاور با عناصر اصلی شهری ساخته می‌شده‌اند این مسجد نیز مجاور با میدان، راسته بازار، گنبد و آب انبار چهارسوق و بازارچه آهنگران بنا شده است.

این بنا از مجموعه شبستان‌هایی در ضلع شرقی (مسجد سرخ با قدمت سلجوقی و صفوی)، ضلع غربی (مسجد حاج فرج با قدمت قاجاری) و ضلع جنوبی و نوبنیاد مسجد تشکیل شده است. تاریخ کتیبه بخش‌های نوبنیاد مسجد سال‌های ۱۳۱۹ و نیز ۱۳۷۹ را نشان می‌دهند. قدیمی‌ترین کتیبه موجود در مسجد میدان بر مناره آن به تاریخ ۴۵۳ ه. ق قمری نقش بسته است. در کتاب گنجینه آثار قم به این بنا با نام مسجد قرمز (سرخ) اشاره شده و آمده است که وجه تسمیه آن شاید به دلیل تزیینات زرشکی و کتیبه‌های قرمز رنگ مسجد باشد.

طبق تحقیقات تاریخی انجام شده، مناره مسجد از جمله کوتاه‌ترین مناره‌های تاریخی است و قدیمی‌ترین عنصر تشکیل دهنده بنای امروزی مسجد نیز این مناره آجری کوتاه است که در گوشه شمال شرقی بنا قرار دارد. به نظر می‌رسد مناره و مسجد مجاور آن (مسجد سرخ) از آثار امیر ظهیرالدین بن ملک شرف الدین ساوجی و از آثار دوره سلجوقی باشد. در دوره صفویان، خواجه شمس‌الدین محمد، مسجد دیگری بر روی زمین مسجد دوره سلجوقی احداث کرد و شاید پایه و جرزهای بنای فعلی، از همان مسجد قدیمی مانده و یا قسمت‌هایی بر آن افزوده شده باشد.

در این دوره بنا را تعمیر کرده و تزییناتی نیز به آن افزوده‌اند. ورودی اصلی شبستان‌های ضلع شرقی (مسجد سرخ) از ایوان رو به میدان فعلی انقلاب و در گوشه شمال شرقی و متصل به مناره سلجوقی قرار دارد، مقرنس گچی، آیات قرانی به خط ثلث، نقوش اسلیمی گچبری شده و کاشی‌های خشتی و شش وجهی فیروزه‌ای رنگ از جمله تزیینات فضای ایوان است. بر کتیبه سردرایوان، نام شاه اسماعیل صفوی به تاریخ ۹۱۴ ه. ق حک شده است. دو گنبد آجری کوتاه و پوشش طاق و تویزه، گنبدخانه و شبستان‌های مسجد سرخ را مسقف کرده است.

در حفاری‌ها و کاوش‌های انجام شده در رواق جنوبی گنبد خانه یک لوح سنگی به تاریخ ۱۰۱۹ ه. ق قمری به دست آمده است و فرمانی از شاه اسماعیل را حجاری شده که در همین کتیبه معمار بنا، عبدا… بن‌محمد معرفی شده است. در این مقطع زمانی، محرابی گچبری شده و نفیس در گنبدخانه مسجد ساخته شد و به نظر می‌رسد که نام استاد گچ بر محراب گنبدخانه که در کتیبه محراب خدشه‌دار شده، سید امیربن ابی‌القاسم القزوینی بوده است.

همچنین در کتیبه کشف شده از رواق جنوبی این قسمت از بنا، نام شاعر و خطاط تزیینات، السید معصوم الحسینی الساوجی متخلص به «نامی» دیده می‌شود. در گنجینه آثار قم آمده است که نشانه‌های بدست آمده در رواق جنوبی گنبدخانه، حاکی از وجود آتشکده در این مکان است. این آتشکده که در سال ۱۲۹۰ ه. ش آشکار شد، از دو مجرای عمود بر هم و یک کانون آتش در محل تقاطع آن‌ها تشکیل شده است. مولف این کتاب آورده که معروف است این آتشکده در زمان خلافت مامون خاموش و به جای آن مسجدی بنا شد. مسجد میدان (مسجد سرخ) به شماره ۲۹۴۰۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است و امروزه به عنوان مسجد جامع شهر ساوه فعال است.

* گزارش از زهرا رنجبر آزاد، کارشناس ارشد مرمت ابنیه و بافت‌های تاریخی و رئیس اداره میراث‌فرهنگی شهرستان زرندیه

مرتبط:

بازار ساوه، تاریخ زنده شهر

معرفی ساوه _ شهر یاقوت‌های سرخ